Αφιέρωμα Σαντορίνη: Μια ιστορία φωτιάς, νερού, καταστροφής αλλά και αναγέννησης

*Γράφει η Ασημίνα Αντωναράκου Καθηγήτρια του τμήματος Γεωλογίας και Γεωπεριβάλλοντος του Πανεπιστημίου Αθηνών. Εφημερίδα «Πανεπιστήμιο Αθηνών», Φύλλο 3, κυκλοφόρησε με «Το Βήμα της Κυριακής» 30 Μαρτίου 2025

Με τους επιστημονικούς προβληματισμούς, την αγωνία αλλά και την έρευνα να συνεχίζεται μετά τη σεισμική σμηνοσειρά που αναστάτωσε το νησί της Σαντορίνης και τους κατοίκους του το προηγούμενο χρονικό διάστημα, αν ο περιηγητής της Ιστορίας ή ο μελετητής των πολύπλοκων γεωλογικών φαινομένων της περιοχής μιλούσε για τα γεγονότα που μας έφεραν στο σήμερα, θα ξεκινούσε από τα παρακάτω:

Η Σαντορίνη, ένα από τα πιο εμβληματικά και γραφικά νησιά στον κόσμο, δεν φημίζεται μόνο για τα εκπληκτικά ηλιοβασιλέματα, τα ασβεστωμένα κτίρια και τα κρυστάλλινα νερά, αλλά και για τη δραματική γεωλογική ιστορία της. Αυτό το μικρό νησί στο Νότιο Αιγαίο είναι μια ζωντανή απόδειξη των ισχυρών δυνάμεων του ηφαιστείου, της τεκτονικής δραστηριότητας και της διάβρωσης που έχουν διαμορφώσει το τοπίο του εδώ και εκατομμύρια χρόνια.

Η ιστορία της Σαντορίνης είναι μια ιστορία της φωτιάς και του νερού, της καταστροφής και της αναγέννησης και της διαρκούς αλληλεπίδρασης μεταξύ των εσωτερικών και εξωτερικών διεργασιών της Γης.

Η Ιστορία και ο πολιτισμός

Διασχίζοντας τα μονοπάτια του χρόνου και της γεωλογίας, η περιήγησή μας ξεκινά περίπου δύο εκατομμύρια χρόνια πριν, όταν οι πρώτες ηφαιστειακές εκρήξεις σημάδεψαν το Αιγαίο. Η αέναη σύγκρουση των τεκτονικών πλακών και οι συνεχείς εκρήξεις διαμόρφωσαν ένα μεγαλοπρεπές ηφαίστειο που με τον χρόνο γέννησε το κυκλικό νησί της Στρογγύλης.

Οι άνθρωποι κάθε εποχής έβλεπαν αυτές τις εκρήξεις ως θεοσημίες, σημάδια απόκοσμα και προφητικά. Σημαντικός σταθμός η μινωική έκρηξη του 1613 π.Χ., ένα συγκλονιστικό γεγονός που διαμόρφωσε τη σύγχρονη καλντέρα και δημιούργησε το νησιωτικό σύμπλεγμα της Σαντορίνης, της Θηρασιάς και του Ασπρονησίου.

Αιώνες αργότερα, το 197 π.Χ., μια ακόμη ηφαιστειακή έκρηξη χάραξε νέα τοπία, φέρνοντας στην επιφάνεια το νησί Ιερά, πρόγονο της Μικρής Καμένης. Αντίστοιχα, το 46 μ.Χ., η δημιουργία της Παλαιάς Καμένης έμελλε να επαναδιαμορφώσει το ηφαιστειακό ανάγλυφο της περιοχής, τμήμα της οποίας κατέρρευσε στη θάλασσα και δημιουργήθηκε ένας νέος ύφαλος χωρίς όμως έκρηξη το 1457 μ.Χ.

Οι βυζαντινοί χρονογράφοι Θεοφάνης και Νικηφόρος περιγράφουν με γλαφυρότητα την έκρηξη του 726 μ.Χ., εξηγεί ο καθηγητής Θεολογίας Γιάννης Παναγιωτόπουλος, όταν νέα γη αναδύθηκε από τη θάλασσα και ενώθηκε με την Παλαιά Καμένη. Ο αυτοκράτορας Λέων Γ’ εξέλαβε το γεγονός ως θεϊκή τιμωρία, ενισχύοντας τη στάση του κατά των εικόνων, ενώ η Επανάσταση των Ελλαδικών το 727, που συνδέθηκε με την ερμηνεία αυτή, κατεστάλη με τη χρήση υγρού πυρός.

Στα νεότερα χρόνια, το 1570 ή το 1573 μ.Χ., δημιουργείται η Μικρή Καμένη, ενώ το 1650 μ.Χ., οι έντονοι σεισμοί σηματοδότησαν μια νέα εποχή γεωλογικών μετασχηματισμών, με εκτεταμένες καταστροφές στην Ανατολική Μεσόγειο και την εμφάνιση του Κολούμπο. Οι κάτοικοι, ερμηνεύοντας το γεγονός ως θεομηνία, επανέκαμψαν στην Ορθοδοξία, εγκαταλείποντας σταδιακά τις δυτικές δογματικές επιρροές.

Ακολούθησαν διαδοχικές ηφαιστειακές δραστηριότητες, με αποκορύφωμα τη δημιουργία της Νέας Καμένης το 1707-1711 μ.Χ., τις γεωλογικές αλλαγές του 1866-1870 μ.Χ., την επέκταση της Νέας Καμένης που ενώθηκε με τη Μικρή Καμένη μέσω της έκρηξης του 1925-1928 μ.Χ. και την πιο πρόσφατη ηφαιστειακή δραστηριότητα του 1950. Στα χρόνια μας, το 2011-2012, σημειώθηκε ανύψωση του ηφαιστείου κατά 10-15 εκατοστά, προκαλώντας ανησυχία, αλλά χωρίς τελικά να εκδηλωθεί νέα έκρηξη.

Ο ρόλος της διάβρωσης και της ανθρώπινης δραστηριότητας

Η Σαντορίνη δεν είναι μόνο ένας τόπος γεωλογικών θαυμάτων, αλλά και ένα δυναμικό σημείο συνάντησης Ιστορίας και πολιτισμού, όπου η φύση και ο άνθρωπος συνδιαλέγονται μέσα στους αιώνες, δημιουργώντας ένα απαράμιλλο μνημείο του χρόνου. Η διάβρωση και η ανθρώπινη δραστηριότητα συνέβαλαν επίσης στο σημερινό τοπίο της. Οι απότομοι βράχοι του νησιού, που αποτελούνται από στρώματα ηφαιστειακής τέφρας και ελαφρόπετρας, διαβρώνονται συνεχώς από τον άνεμο, τη βροχή και τη δράση των κυμάτων.

Αυτή η διάβρωση έχει δημιουργήσει τους εντυπωσιακούς βράχους και τους μοναδικούς βραχώδεις σχηματισμούς που είναι χαρακτηριστικά της Σαντορίνης. Η ανθρώπινη δραστηριότητα έχει επίσης αφήσει το σημάδι της στο νησί. Το γόνιμο ηφαιστειακό έδαφος έχει υποστηρίξει τη γεωργία για χιλιάδες χρόνια, με αμπέλια, ελαιώνες και άλλες καλλιέργειες να καλύπτουν μεγάλο μέρος του νησιού.

Η παραδοσιακή αρχιτεκτονική της Σαντορίνης, με τα ασβεστωμένα κτίρια και τις εκκλησίες με γαλάζιους τρούλους, δεν είναι μόνο αισθητικά ευχάριστη, αλλά και πρακτική, σχεδιασμένη να αντανακλά το έντονο ηλιακό φως και να παρέχει μόνωση από τη ζέστη.

Η Σαντορίνη Σήμερα: Ένα Ζωντανό Εργαστήριο

Σήμερα, η Σαντορίνη είναι ένα ζωντανό εργαστήριο για γεωεπιστήμονες, ιστορικούς και αρχαιολόγους. Τα μοναδικά γεωλογικά χαρακτηριστικά του νησιού παρέχουν πολύτιμες γνώσεις για τις διαδικασίες που διαμορφώνουν τον πλανήτη μας, ενώ η πλούσια αρχαιολογική του κληρονομιά προσφέρει ένα παράθυρο στο παρελθόν.

Για τους επισκέπτες, η Σαντορίνη προσφέρει την ευκαιρία να γνωρίσουν τη δύναμη και την ομορφιά της φύσης από πρώτο χέρι. Είτε εξερευνώντας τα αρχαία ερείπια του Ακρωτηρίου, πεζοπορώντας στα απόκρημνα μονοπάτια της καλντέρας, είτε απλά απολαμβάνοντας τη θέα που κόβει την ανάσα, η Σαντορίνη είναι ένα μέρος όπου το παρελθόν και το παρόν συνδυάζονται σε μια εκπληκτική επίδειξη γεωλογικής και ανθρώπινης ιστορίας.

Τις τελευταίες μέρες το εργαστήριο αυτό βρίσκεται σε αναβρασμό λόγω της πρόσφατης σεισμικής δραστηριότητας, η οποία χαρακτηρίζεται ως πρωτόγνωρη λόγω του μεγάλου αριθμού σεισμών, αλλά και των μεγεθών τους με αρκετούς να ξεπερνούν το 5.0. Σε αυτή τη φάση ζούμε ιστορικές στιγμές, καταγράφουμε κάτι ιστορικά σημαντικό.

Από τον Ιούνιο του 2024 μέχρι και τις 25 Ιανουαρίου 2025, οι επιστήμονες παρατήρησαν μια σεισμική δραστηριότητα εντός της Καλδέρας και στη χέρσο της Σαντορίνης, η οποία στη συνέχεια μετανάστευσε στην περιοχή ανατολικά του Κολούμπο μέχρι και βόρεια της νησίδας Ανύδρου, με μεγέθη που έφθασαν το 5,3. Η επιστημονική κοινότητα έχει καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η σεισμική αυτή δραστηριότητα είναι τεκτονικής φύσεως και έχει αποκλείσει το ενδεχόμενο ηφαιστειακής έκρηξης, καθώς η δραστηριότητα των ηφαιστείων Καμένη και Κολούμπο παραμένει σταθερή.

Οπως λένε οι σεισμολόγοι, η διείσδυση του μάγματος στον φλοιό προκαλεί αυξημένες πιέσεις στα ρήγματα της περιοχής, οδηγώντας στην ενεργοποίησή τους. Τα δεδομένα από τη σεισμική τομογραφία δείχνουν ότι σε βάθη κάτω από τα 8-10 χιλιόμετρα υπάρχει μαγματικό ρευστό που πιέζει τον φλοιό, αλλά δεν αναμένεται να φτάσει στην επιφάνεια.

Το ρήγμα της Ανύδρου και η πιθανότητα ισχυρού σεισμού

Παρόλο που το ρήγμα της Ανύδρου μπορεί να δώσει σεισμό έως 6 Ρίχτερ, δεν υπάρχουν ενδείξεις επικείμενης ηφαιστειακής έκρηξης. Οι ειδικοί συνεχίζουν την παρακολούθηση της περιοχής, ενώ τονίζουν ότι η διάρκεια του φαινομένου είναι αβέβαιη και μπορεί να συνεχιστεί για μήνες.

Η σεισμική δραστηριότητα στη Σαντορίνη είναι ένα πολύπλοκο φαινόμενο που συνδέεται με την κίνηση του μάγματος και την τεκτονική της περιοχής. Η σύγχρονη επιστημονική κοινότητα χρησιμοποιεί νέες μεθόδους παρακολούθησης, πρόσθετους σεισμογράφους, σταθμούς GPS και αναλύσεις δεδομένων, προκειμένου να γίνει κατανοητή η αλληλεπίδραση μεταξύ τεκτονικών και μαγματικών διαδικασιών που λαμβάνουν χώρα στην περιοχή.

Πάντως, αν και οι σεισμοί θα συνεχιστούν για κάποιο διάστημα, η πιθανότητα άμεσης ηφαιστειακής έκρηξης είναι πλέον αμελητέα.

Αφιέρωμα Σαντορίνη: Μια ιστορία φωτιάς, νερού, καταστροφής αλλά και αναγέννησης