του Αλέξανδρου-Σταμάτιου Αντωνίου, Καθηγητή Ψυχολογίας του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης του ΕΚΠΑ
Το φαινόμενο της «γυάλινης οροφής» (“the glass ceiling effect”) στον ακαδημαϊκό χώρο έχει αποτελέσει αντικείμενο σύγχρονων ερευνών, οδηγώντας στο συμπέρασμα ότι οι γυναίκες είναι πιο πιθανό να αναλαμβάνουν θέσεις εργασίας σε χαμηλότερες βαθμίδες και χωρίς καθεστώς μονιμότητας. Γενικότερα, με τον όρο «γυάλινη οροφή» αποδίδουμε το εργασιακό φαινόμενο βάσει του οποίου οι εργαζόμενες γυναίκες δεν έχουν απρόσκοπτη πρόσβαση σε υψηλά αμειβόμενες θέσεις εργασίας, κατά το πλείστον στις υψηλότερες της ιεραρχικής εργασιακής κλίμακας και αυτές που έχουν σημαντικές ευθύνες.
Το ένα σκέλος του εν λόγω φαινομένου περιλαμβάνει σενάρια που προϋποθέτουν ότι οι γυναίκες θα πρέπει να προσπαθήσουν δύο φορές περισσότερο για να αναγνωριστεί μέρος μόνο των εργασιακών επιτευγμάτων τους, συγκριτικά με αυτά των ανδρών συναδέλφων τους. Για παράδειγμα, υπάρχουν περιπτώσεις στις οποίες η εργαζόμενη αναπτύσσει σε επαγγελματική συνάντηση μια έξυπνη ιδέα και, σε σύντομο διάστημα, ενημερώνεται ότι αυτή αποδίδεται σε άνδρα συνάδελφό της, ο οποίος μάλιστα την αναπαράγει χωρίς καν να αναφέρει εκείνην που τη διετύπωσε αρχικώς. Άλλο ανάλογο σενάριο περιλαμβάνει περιπτώσεις στις οποίες εργαζόμενες, ευρισκόμενες σε υψηλές θέσεις, φαίνεται να υφίστανται κάποιου είδους υπονομεύσεις και οιονεί δολιοφθορές επ’ αφορμή της επιτυχούς διεκπεραίωσης των καθηκόντων τους. Έτσι, ενώ θα τους άξιζε ο έπαινος για τα πραγματικά τους εργασιακά επιτεύγματα, ενίοτε τους αποδίδεται μομφή για παραμέτρους μη αντικειμενικές και άμεσα σχετιζόμενες με την όποια επιτυχία τους, όπως για συμπεριφορές που σχετίζονται με τη διαχείρισή της – επί παραδείγματι, πιθανή επίδειξη αλαζονείας κ.τ.λ.
Εξ ορισμού, ο ακαδημαϊκός χώρος συνιστά ένα επαγγελματικό πλαίσιο εντός του οποίου άνδρες και γυναίκες συμμετέχουν ισοτίμως, με απώτερο στόχο την κατάκτηση της γνώσης και την αναζήτηση της αλήθειας. Στο πλαίσιο αυτό, αν και οι ανισότητες μεταξύ των φύλων δεν θεωρούνται αναμενόμενες, ωστόσο, σύμφωνα και με ερευνητικά δεδομένα, τέτοιου είδους φαινόμενα έχουν επισημανθεί και μάλιστα όχι σπάνια. Ενδεικτικά, από σχετική στατιστική μελέτη, φάνηκε ότι οι γυναίκες αποτελούσαν το ⅓ του συνολικού ερευνητικού προσωπικού και λιγότερο από το 50% του συνολικού αριθμού των φοιτητών και κατόχων διδακτορικού, καθώς και του διδακτικού προσωπικού σε πανεπιστήμια των χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης (2015-2016) (European Commission, 2019). Στην πραγματικότητα, όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται, η «γυάλινη οροφή» δεν αποτελείται από γυαλί αλλά από συμπαγές τσιμέντο. Οι γυναίκες εργαζόμενες δεν έχουν κατορθώσει να το θρυμματίσουν, παρά μόνο να «ξύσουν» σε κάποιον βαθμό την επιφάνειά του (Bonawitz & Andel, 2009).
Στις ήδη προϋπάρχουσες καταστάσεις, η πανδημία του κορωνοϊού (COVID-19) προκάλεσε αλυσίδα επιπλέον αλλαγών και αναταράξεων σε όλα τα κοινωνικά πεδία, μεταξύ των οποίων και στον ακαδημαϊκό χώρο. Αναφορές μειωμένης απόδοσης του διδακτικού/ερευνητικού προσωπικού, βασισμένες σε ερευνητικά δεδομένα, εφιστούν την προσοχή στο γεγονός ότι και ο ακαδημαϊκός χώρος δεν είναι απρόσβλητος από κοινωνικούς κραδασμούς και εξωτερικές επιρροές. Η πανδημία συνιστά μια ειδική περίσταση που έφερε τα θέματα της ισότητας των φύλων και πάλι στο προσκήνιο, αυτή τη φορά υπό νέο οπτικό πρίσμα. Στοιχεία από την έναρξη ακόμη της πανδημίας αναδεικνύουν την ύπαρξη και διεύρυνση της ανισότητας μεταξύ των φύλων και στον ακαδημαϊκό χώρο. Συγκεκριμένα, καταδεικνύουν ότι οι γυναίκες, σε μεγαλύτερο βαθμό από τους άντρες, επωμίστηκαν τα βάρη της πανδημίας όσον αφορά τη φροντίδα του σπιτιού και την οικογενειακή μέριμνα. Γυναίκες μέλη ΔΕΠ πανεπιστημίων κλήθηκαν να αντιμετωπίσουν δυσανάλογες προκλήσεις που αφορούσαν ζητήματα ισορροπίας μεταξύ επαγγελματικού και οικογενειακού/προσωπικού βίου κατά τη διάρκεια της πανδημίας. Το αποτέλεσμα αυτής της πρόκλησης έδειξε ότι ήταν πιθανότερο να μειώνουν τις ώρες που έπρεπε να αφιερώσουν στην έρευνα, σε σύγκριση με τους άνδρες συναδέλφους τους.
Δεδομένου ότι η πανδημία COVID-19 είχε οδηγήσει σε εκτεταμένο κλείσιμο σχολείων και παιδικών σταθμών, και τα μέλη του διδακτικού προσωπικού των πανεπιστημίων, κατά το πλείστον, εργάζονταν εξ αποστάσεως από το σπίτι, με την εκεί εκ παραλλήλου παρουσία των παιδιών τους, έγινε φανερό ότι οι γυναίκες πανεπιστημιακοί επωμίζονταν περισσότερες οικιακές εργασίες, καθίσταντο αποδέκτες ισχυρότερου συναισθηματικού φορτίου και αφιέρωναν περισσότερο χρόνο μετάβασης στη διαδικτυακή μάθηση. Για παράδειγμα, το κλείσιμο των σχολείων και των παιδικών σταθμών διαπιστώθηκε ότι επιβάρυνε κατεξοχήν τις γυναίκες γιατρούς, με άμεση επίδραση στις κλινικές τους δραστηριότητες, στις αιτήσεις για τη λήψη επιχορηγήσεων, στη συγγραφή επιστημονικών άρθρων και τη διδασκαλία.
Ο εντοπισμός αξιοσημείωτης διαφοροποίησης μεταξύ των φύλων ως προς τον χρόνο που αφιερώνεται στη φροντίδα των παιδιών και στις οικιακές εργασίες συνιστά ενδεχόμενη εξήγηση για το όχι αμελητέο έλλειμμα αποδοτικότητας των γυναικών μελών ΔΕΠ κατά την περίοδο της πανδημίας. Η διαφοροποίηση αυτή φαίνεται να εντείνεται περαιτέρω και από την τάση που έχουν οι γυναίκες επιστήμονες να επιλέγουν συντρόφους οι οποίοι ανήκουν, επίσης, στον ακαδημαϊκό χώρο, σε σύγκριση με τους άνδρες πανεπιστημιακούς που είναι πιθανότερο να αναζητήσουν συντρόφους οι οποίες έχουν ενασχολήσεις όχι απαραιτήτως με πλήρες εργασιακό ωράριο. Συχνά, οι γυναίκες επιστήμονες είναι λιγότερο πιθανό να έχουν υποστήριξη πλήρους απασχόλησης στο σπίτι, μια κατάσταση που ενδεχομένως έχει επιδεινωθεί από την πανδημία.
Στις πιθανές προτάσεις προς την ηγεσία των πανεπιστημιακών ιδρυμάτων για την αντιμετώπιση του φαινομένου αυτού συμπεριλαμβάνεται η παροχή εναλλακτικών, ευέλικτων εργασιακών συνθηκών για τις γυναίκες διδάσκουσες στα πανεπιστήμια, με την επιλογή και της εξ αποστάσεως εργασίας, όπου αυτό είναι εφικτό από τεχνικής πλευράς αλλά και από τον χαρακτήρα του ίδιου του μαθήματος. Άλλοι τρόποι διευκόλυνσης μπορεί να είναι η συνεργασία με τοπικούς οργανισμούς, συμπεριλαμβανομένων των υφιστάμενων, παροχής παιδικής μέριμνας, η δημιουργία κέντρων φροντίδας των παιδιών των εργαζόμενων στα πανεπιστημιακά ιδρύματα, καθώς και η ενθάρρυνση για τη συμπερίληψη των γυναικών σε ερευνητικές ομάδες με παροχή ευκαιριών χρηματοδότησης από θεσμικούς και εθνικούς φορείς.
Παράλληλα, χρειάζεται να γίνουν προσπάθειες για τη διαμόρφωση του υφιστάμενου θεσμικού πλαισίου σε ό,τι αφορά το γυναικείο φύλο, καθώς και τα ζητήματα και τις ρυθμίσεις που άπτονται του επαγγελματικού και οικογενειακού βίου, αλλά και των ενδεδειγμένων τρόπων και τεχνικών για τη μεταξύ τους εναρμόνιση. Μεταξύ άλλων, αυτά μπορεί να περιλαμβάνουν α) αλλαγή των πεποιθήσεων που προωθούν και ενισχύουν την ανάθεση της μέριμνας για την οικογένεια και τα παιδιά αποκλειστικά στις γυναίκες, β) αναγνώριση ότι οι γυναίκες αναλαμβάνουν σαφώς περισσότερες ευθύνες από τους άνδρες, γ) υποστήριξη των οικογενειών, ώστε να έχουν πρόσβαση σε ασφαλή και σταθερή παιδική φροντίδα, και δ) παροχή εναλλακτικών, σε επαγγελματικό και οικογενειακό επίπεδο, στις γυναίκες που δραστηριοποιούνται στον ακαδημαϊκό χώρο και οι οποίες έχουν και τη φροντίδα των παιδιών και της οικογένειας.
Βιβλιογραφικές παραπομπές
Bonawitz, M. & Andel, N. (2009). The glass ceiling is made of concrete: The barriers to promotion and tenure of women in American academia. In Forum on Public Policy Online (Vol. 2009, No. 2). Retrieved from: https://files.eric.ed.gov/fulltext/EJ870462.pdf.
De Paola, M., Ponzo, M., & Scoppa, V. (2018). Are men given priority for top jobs? investigating the glass ceiling in Italian academia. Journal of Human Capital, 12(3), 475-503.
European Commission [EC] (2019), She Figures 2018, Publications Office, Luxembourg. Retrieved from:
Gabster, B. P., van Daalen, K., Dhatt, R., & Barry, M. (2020). Challenges for the female academic during the COVID-19 pandemic. The Lancet, 395(10242), 1968-1970.
King, M. M. & Frederickson, M. E. (2021). The pandemic penalty: the gendered effects of COVID-19 on scientific productivity. Socius, 7, 23780231211006977.
Lühe, J. (2014). In search of the glass ceiling: what mechanisms and barriers hinder qualified women from progressing in academia? In Paths to Career and Success for Women in Science (pp. 79-91). Springer VS, Wiesbaden.
Narayana, S., Roy, B., Merriam, S., Yecies, E., Lee, R. S., Mitchell, J. L., & Gottlieb, A. S. (2020). Minding the gap: organizational strategies to promote gender equity in academic medicine during the COVID-19 pandemic. Journal of General Internal Medicine, 35(12), 3681-3684.
Oleschuk, M. (2020). Gender Equity Considerations for Tenure and Promotion during COVID‐19. Canadian Review of Sociology/Revue canadienne de sociologie, 57(3), 502-515.
Öztürk, İ. & ŞİMŞEK, A. H. (2019). Systematic review of glass ceiling effect in academia: The case of Turkey. OPUS International Journal of Society Researches, 13(19), 481-499.
Pereira, M. D. M. (2021). Researching gender inequalities in academic labor during the COVID‐19 pandemic: Avoiding common problems and asking different questions. Gender, Work & Organization, 28, 498-509.
Roberto, F., Rey, A., Maglio, R., & Agliata, F. (2020). The academic “glass-ceiling”: investigating the increase of female academicians in Italy. International Journal of Organizational Analysis, 28(5), 1031-1054.
Williams, J. C. (2005). The glass ceiling and the maternal wall in academia. New Directions for Higher Education, 2005(130), 91-105. Woitowich, N. C., Jain, S., Arora, V. M., & Joffe, H. (2021). COVID-19 threatens progress toward gender equity within academic medicine. Academic Medicine, 96(6), 813-8
Η συνεδρία έληξε για λόγους ασφάλειας.