Έλληνες Ιατροί στους Μακεδονικούς και Βαλκανικούς Αγώνες | Η συμβολή της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών – Επετειακό κείμενο

Συγγραφή: Χριστίνα Γιαννακάκη, Φιλόλογος MSc, Επιμέλεια: Δημήτριος Δουγένης, Ομ. Καθηγητής Ιατρικής, ΕΚΠΑ

Το  Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών στις 3/5/2023 συμπλήρωσε 186 χρόνια λειτουργίας από την ίδρυσή του, ενώ συμπληρώνονται 120 σχεδόν χρόνια από την ένοπλή επέμβαση και τον Μακεδονικό αγώνα με σκοπό την απελευθέρωση και τον εθνικό προσεταιρισμό των Ελληνόφωνων και Σλαβόφωνων Χριστιανών.

Με την ευκαιρία της επετείου ίδρυσης του Πανεπιστημίου μας, το παρακάτω κείμενο αποτελεί συμβολή στην εορταστική επέτειο ίδρυσης του ΕΚΠΑ και της Ιατρικής Σχολής  και αφορά στην προσφορά των πρωτοπόρων Καθηγητών Ιατρικής, αλλά και κυρίως των Μακεδονομάχων Ιατρών  που παρέμειναν αδιάλειπτα πιστοί στην αποστολή τους και συνέβαλαν εθελοντικά και κάποιες φορές με τη ζωή τους  στον απελευθερωτικό αγώνα.

Πρώτοι Καθηγητές που συνεισέφεραν στην Ιατρική Σχολή και εκπαίδευσαν ιατρούς του Αγώνα.

Ηταν ο Δημήτριος Μαυροκορδάτος, γεννημένος στην Κωνσταντινούπολη, που ίδρυσε και διήθυνε την Ιατροχειρουργική Σχολή μέχρι την επίσημη έναρξη της Ιατρικής Σχολής Αθηνών το  1837, οπότε έγινε ο πρώτος καθηγητής της Ανατομίας και Φυσιολογίας. Στο έργο του  «Ανατομία του ανθρωπίνου σώματος» χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά η ορολογία της ανατομίας του Ιπποκράτη. Πέθανε 38 ετών, αφού κληροδότησε όλη του την περιουσία στο Πανεπιστήμιο. Ο Διονύσιος Αιγινήτης, από την Αίγινα, σπούδασε σε αυτή την «Ιατροχειρουργική Σχολή». Συνέχισε  τις σπουδές του στην Βιέννη και το Βερολίνο, έγινε Καθηγητής Παθολογικής Ανατομίας στην, επίσημη πλέον, Ιατρική Σχολή Αθηνών, και κληροδότησε σε αυτήν μέρος της περιουσίας του για την ίδρυση  Νοσοκομείου. Ο Ανδρέας Αναγνωστάκης από τα Σφακιά της Κρήτης, έγινε Καθηγητής της οφθαλμολογίας  σε ηλικία 28 ετών –  γνωστή η «Εγχείρηση Αναγνωστάκη», Ο Θεόδωρος Κωνσταντινίδης (Αρεταίος), με καταγωγή από τη Σμύρνη, διετέλεσε Πρόεδρος της Ιατρικής Σχολής, και της κληροδότησε ένα μεγάλο ποσόν για την ίδρυση χειρουργικού και γυναικολογικού νοσοκομείου.

Ο Ρήγας Νικολαΐδης από την Πορταριά Μαγνησίας, Καθηγητής ανατομικής, ίδρυσε το πρώτο εργαστήριο Ζωής του Ανθρώπου στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, και διεξήγαγε έρευνες για ανίατες ασθένειες της εποχής (φυματίωση, ελονοσία, εχινόκοκκο, γρίπη, τύφο, τη δυσεντερία κ.ά.). Ήταν, λοιπόν, ο εισηγητής της πειραματικής φυσιολογίας, και  έκανε για πρώτη φορά στην Ελλάδα ιστολογική εξέταση σε ανθρώπινα σπλάχνα (1887).
Ο Χρήστος Κορύλλος, από την Πάτρα, ήταν επικεφαλής του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού στην πρώτη γραμμή στην επιστράτευση του 1886,  και στην επιστράτευση του 1897 επικεφαλής Νοσοκομείου στη Λευκάδα. Πρωτεργάτης του Δημοτικού Νοσοκομείου Πατρών, κληροδότησε σε αυτό όλη την περιουσία του. Ιδρυτής και πρόεδρος του Παναχαϊκού Γυμναστικού Συλλόγου και της Παναχαϊκής, και πρωτεργάτης στην ίδρυση του ΣΕΓΑΣ, οργάνωσε τους  πρώτους – στην Πάτρα και στην Ελλάδα- αγώνες  ποδοσφαίρου,  κολύμβησης, ποδηλασίας, στίβου, γυμναστικής, σκοποβολής, πάλης και άρσης βαρών. Υπήρξε πολυγραφότατος.   «Η πεποίθησις [στους εμπειρικούς γιατρούς]είναι αρχαιοτάτη, από του Ομήρου σχεδόν, επερρώσθη δ΄έτι μάλλον από της εποχής του Ιερού ημών αγώνος, ότι μόνον οι τοιούτοι εθεράπευον τα εν πολέμω τραύματα».

Το νεοσύστατο Βασίλειον Της Ελλάδος – με σύνορο τη γραμμή Παγασητικύ-Αμβρακικού – λειτούργησε Προξενείο στην «οθωμανική» Θεσσαλονίκη το 1934. Πολλοι γιατροί κλήθηκαν να αναλάβουν που υπηρέτησαν ως Πρόξενοι και Υποπρόξενοι.

 Το 1854 Θεσσαλία και Μακεδονία εξεγέρθηκαν ζητώντας την ένωσή με το ς τους με το «Βασίλειον της Ελλάδος» .Τους έκοψαν τη φόρα ενωμένοι οι στόλοι Αγγλίας και Ρωσίας που απέκλεισαν τον Πειραιά – 24 χρόνια αφ΄ότου είχαν αναγνωρίσει κράτος «ανεξάρτητο».

Η «ΝΕΑ ΦΙΛΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ» ιδρύθηκε το 1867.
Αρχηγοί της: γυμνασιάρχης Νικόλαος Φιλιππίδης από το Μοναστήρι της βόρειας Μακεδονίας, δάσκαλος Αναστάσιος Πηχεών από την Αχρίδα, γιατρος Ιωάννης Αργυρόπουλος, γιατρός Ιωάννης Σιώμος από την Καστοριά. Οι δράσεις της απλώθηκαν από την Κωνσταντινούπολη ως την  Ήπειρο, ενώ Φιλεκπαιδευτικοι Σύλλογοι καλλιεργούσαν εθνικό αίσθημα στους νέους – ξεκάθαρο ήταν ότι παιδεία και εκπαίδευση ήταν «πυρηνικά» όπλα συνειδητοποίησης. Ιδρυτές τέτοιων συλλόγων ήταν οι Μακεδόνες γιατροί Μιχαήλ Παπαδόπουλος, Ιωάννης Θεοδωρίδης, Δημήτριος Βαφειάδης,  Γεώργιος Βόγας , Αλέξανδρος Οικονομίδης, Γρηγόριος Σαραφιανός, Νικόλαος Χατζητάσκος, Χριστάκης, Καλοστύπης, κ.ά.

 Το 1870, η Βουλγαρική Εξαρχία αποσχίστηκε από το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως – στον δικό τους αγώνα για ανεξαρτησία από τους Οθωμανούς, οι Βούλγαροι στράφηκαν κατά των υπόλοιπων λαών της Βαλκανικής: Σέρβων, Ρουμάνων και ιδιαίτερα των Ελλήνων. Έγιναν τώρα καθημερινές οι καταστροφικές επιθέσεις τους με την στήριξη των Οθωμανών, και κίνησαν τον ανταρτοπόλεμο από μεριάς των Ελλήνων.  Οι γιατροί πρόξενοι και υποπρόξενοι πρωτούργησαν για την προστασία των ανταρτών. Κρητικός και Χρησταθάκης στην Καβάλα, Κανακάρης στις Σέρρες, Ευσταθίου στο Μελένικο, Περής στα Βιτώλια , Σαλαμάνδας στην Αυλώνα, και άλλοι, υποβάλλοντας συνεχή υπομνήματα διαμαρτυρίας στις κατά τόπους αρχές.

Υπομνήματα υπέβαλε μεταξύ άλλων ο Δημήτριος Ρίζος, ο οποίος θα συνεχίσει τον αγώνα ενημέρωσης των Ευρωπαίων και στους Μακεδονικούς:

« Σα να μην έφτανε ο πανσλαβισμός που έπεσε πάνω μας παίρνοντας ό,τι έχουμε και δεν έχουμε, προστέθηκαν οι ιστορικοί, οι γεωγράφοι και οι στατιστικολόγοι που μας θεωρούν Σλάβους[…[ Πάλι αυτή η αιώνια ανοησία. Αε το ξεκαθαρίσουμε. Τα σλαβομακεδονικά είναι ανάμειξη όλων των ιδιωμάτων μετά από επιδρομές και κατακτήσεις. Περιέχουν στοιχεία βουλγαρικά, σερβικά, ελληνικά, βλάχικα, αρβανίτικα και τουρκικά. Δεν είναι γλώσσα, αλλά γλωσσικό ιδίωμα […] Μήπως στη Νότια Γαλλία οι περισσότερες οικογένειες δεν μιλούν καθημερινά μέσα στο σπίτι τους ένα γλωσσικό ιδίωμα;[…] Μηπως ο Ναπολέοντας και ο Γαμβέττας δεν είχαν ιταλική καταγωγή; Κι όμως; Ανήκαν στη Γαλλική οικογένεια»

Ο Δημήτριος Ρίζος προς ανταποκριτή γαλλικής εφημερίδας, το 1905

* * *

όπως προστατεύσωσι την ζωήν, την τιμήν και την ιδιοκτησίαν εαυτών

* * *

Οι εξεγέρσεις (εξέγερση Ερζεγοβίνης 1875, Βουλγαρική εξέγερση 1876) για απελευθέρωση από την Οθωμανική ηγεμονία ανάφλεξε το «Ανατολικό Ζήτημα». Το Τα εθνικά σύνορα  στα Βαλκάνια σχεδιάστηκαν και ανατράπηκαν επανειλημμένα από τότε. Το 1876-77, οι Μεγάλες δυνάμεις (Βρετανία, Ρωσία, Γαλλία, Γερμανία, Αυστρο-ουγγαρία, Ιταλία) έθεσαν τα εθνολογικά όρια των λαών της Βαλκανικής ( Πρεσβευτική Συνδιάσκεψη της Κωνσταντινούπολης. Όρισαν μια «Μεγάλη Βουλγαρία», με εδάφη μέχρι την Οχρίδα και την Καστοριά νοτιοδυτικά, τις Σαράντα Εκκλησιές και την Αδριανούπολη στα νοτιοανατολικά.

Χιλιάδες ήρθαν τα υπομνήματα και  ψηφίσματα διαμαρτυρίας  προς τις Μεγάλες Δυνάμεις.

1878. Στη  Συνθήκη του Αγίου Στεφάνου – διμερής αυτή τη φορά μεταξύ της Ρωσικής και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας – αποφασίστηκε η δημιουργία ανεξάρτητων  ρατών Ρουμανίας, Σερβίας και Μαυροβουνίου, αλλά και “Μεγάλης Βουλγαρίας” από τον Δούναβη ως το Αιγαίο. Μάλιστα, το μεγαλύτερο μέρος της Θράκης και της Μακεδονίας που είχαν αμιγείς ελληνικούς πληθυσμούς παραχωρούνταν στην Βουλγαρική «Ηγεμονία» – η πόλη της Θεσσαλονίκης παρέμενε «οθωμανική» .Νέες   εξεγέρσεις ανάγκασαν τις Μεγάλες Δυνάμεις σε νέες συμφωνίες. Έτσι με τη Συνθήκη του Βερολίνου, Μεγάλη Βρετανία, Αυστροουγγαρία, Γαλλία, Ιταλία, Ρωσσία και Οθωμανική Αυτοκρατορία αναθεώρησαν τη Συνθήκη του Αγίου Στεφάνου.

«Προς τας Κυβερνήσεις των Ευρωπαικών Δυνάμεων Τα πολυχρόνια δεινά […] τα οποία επετάθησαν επ΄εσχάτων, ηνάγκασαν τους κατοίκους της Μακεδονίας ν αδράξωνται των όπλων, όπως προστατεύσωσι την ζωήν, την τιμήν και την ιδιοκτησίαν εαυτών»  Εν Λητοχώρω Ολύμπου τη 19 Φεβρουαρίου 1878

Από επαναστατική Διακήρυξη της «Προσωρινής Κυβέρνησης της Μακεδονίας».  Συντάκτης ο γιατρός Αθανάσιος Αστερίου από το Λιβάδι Ολύμπου – είχε δηλώσει εθελοντής και για την Κρητική Επανάσταση του 1866.  Ο Πρόεδρος της «Προσωρινής Κυβέρνησης» ο γιατρός Ευάγγελος Καραβάγκος από το Λιτόχωρο – μυστικός πράκτορας που είχε  πάρει μέρος και στην επανάσταση της Χαλκιδικής το 1854 – επικεφαλής ενόπλου επαναστατικού κινήματος ύψωσε επαναστατική σημαία στο Λιτόχωρο.

«Τι είδους είναι η Ελλάς που δεν περιλαμβάνει τη Λήμνο, τη Λέσβο ή Μυτιλήνη, τη Χίο, τον Όλυμπο, την Όσσα, το Άγιο Όρος; Όχι μόνο το μεγαλύτερο μέρος, αλλά και το πιο ελληνικό μέρος της Ελλάδας παραλείφθηκε από το ελληνικό Βασίλειο. Η Κρήτη και τα νησιά, η ακτή της Θράκης και η ελληνική αποικία της Κωνσταντινούπολης είναι η ελληνική Ελλάς (the Greek Greece)… Πιστεύω στην Ελλάδα, πιστεύω στην τελική αντικατάσταση του τουρκικού κράτους από μια ισχυρή και προοδευτική Ελλάδα… ένα προπύργιο της Δυτικής Ευρώπης στην Ανατολή»
(Λονδίνο, 15 Ιανουαρίου 1878 , Charles Dilke, Υφυπουργός Εξωτερικών της Αγγλίας)

* * *

Το Ελληνικό Κράτος κινητοποιήθηκε την δεκαετία 1880. Στην Αθήνα, η Μακεδονική Επαναστατική Επιτροπή (πρωτοβουλία  Στέφανου Δραγούμη) στρατολόγησε εθελοντές. Επιστράτευση έγινε το 1886. Το Υπουργείο Εξωτερικών (Πρωθυπουργός Σπ. Τρικούπης, Υπουργός Στ. Δραγούμης) μιλά περί «αποστολής εξ Ελλάδος Ιατρών, εις τα διάφορα κέντρα Μακεδονίας και Θράκης ως περί ενός εκ των συντελεστικών εις την διάδοσιν των εθνικών ιδεών και την ενίσχυσιν του Ελληνισμού μέσων». Πολλοί από αυτούς δημοσίευσαν άρθρα, διεξήγαγαν  εράνους, και παρά τις απειλές των Βουλγάρων γύριζαν τα χωριά, κατηχώντας στην εθνική ιδέα. Καταδιώχτηκαν, και κάποιοι διέφυγαν στην ελεύθερη Ελλάδα μετά από τις βουλγαρικές δολοφονικές απόπειρες ή τουρκικές φυλακίσεις.Όμως, το φρόνημα δεν κάμφθηκε. Πολλοί  ιδρυτές επιτροπών Αγώνα που υπηρετούσαν φανερά ως γιατροί, μυστικά ως πράκτορες, καταδιώχτηκαν από τους Βούλγαρους και καταδικάστηκαν από τους Τούρκους.  Μα ό,τι δεν τους σκότωσε, τους έκανε πιο δυνατούς. Υπηρετώντας με το σχήμα το ιατρικού λειτουργήματος έκρυβαν τους Μακεδονομάχους και τους περιέθαλπαν στα κρησφύγετά τους. 

* * *

Ο Ιωάννης Λάζος από τη Νέα Πέλλα Αταλάντης, πολέμαρχος στην επανάσταση του Ολύμπου  του 1878, ήταν ένας από τους οργανωτές του Συλλαλητηρίου. «Ο ιατρός Ιωάννης Λάζος επιμόνως ηρνείτο να δεχθή την αμοιβήν, την οποίαν ωρίσατε δι΄αυτόν, επι τω λόγω ότι αποτυχούσης της στρατολογίας εις Αταλάντην δεν ήθελεν να επιβαρυνθώσιν οι λογαριασμοί δια μεγάλου ποσού εις αμοιβάς Αρχηγών ( «Λογοδοσία» προς την Μακεδονική Επιτροπή, Αθήναι 21/2/1878)

Ο Γεώργιος Παπαζήσης από το Βελβεντό ήταν εθελοντής στη μάχη της Καλαμπάκας. πριν ο αποκλεισμός του Πειραιά των ετών 1854-57 σταματήσει τις εξεγέρσεις. Οργάνωνε νοσοκομεία στο Μεσολόγγι – τότε που η χολέρα  θέριζε όλη τη χώρα. Με άδεια ελεύθερης εισόδου σε όλη την οθωμανική αυτοκρατορία, οργάνωσε σχολεία στο Βελβεντό και αφιερώθηκε στον Αγώνα πουλώντας μέρος της περιουσίας του. Βασικό στέλεχος της Μακεδονικής Επιτροπής, αρχίατρος του ελληνικού στρατού και γιατρός στην  βασιλική Αυλή (επί Γεώργιου Α΄), διασφάλιζε τις μυστικές επαφές Αθηνών και Μακεδονίας. «Διευθύνων εν εκ των κυριοτέρων νοσοκομείων της πρωτευούσης, το του Βαρβακείου…ούτε κόπων, ούτε μόχθων εφείσατο […] πάντες δε οι στρατιώται οι νοσηλευθέντες εν τω Βαρβακείω, απονέμουσι χάριτας αυτώ δια την όντως πατρικήν μέριμναν ην υπερ αυτών δεικνύει». (εφημ «Λαός», Αυγ. 1881). Άφησε την περιουσία του στα σχολεία του Βελβεντού και  σε ιδρύματα «Ενώσεως των Ελληνίδων» (1896) για την προσωπική, κοινωνική, μορφωτική και επαγγελματική  ζωή των γυναικών. Στον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897 εκπαίδευε εθελόντριες νοσηλεύτριες και διηύθυνε ορεινά χειρουργεία. Παρασημοφορήθηκε το 1899.  (Θα διακριθεί ως γιατρός και στους νικηφόρους Βαλκανικούς του 1912-13, θα προσφέρει στους πρόσφυγες τη Μικρασιατική Καταστροφή του 1922 , και θα φροντίζει δωρεάν για τους φτωχούς και τα φάρμακά τους μέχρι να πεθάνει – πάμφτωχη, το 1941.

Ανθή Βασιλειάδου, Άννα Κατσίγρα, Ελένη  Αντωνιάδου, Βασιλική Παπαγεωργίου: οι τέσσερις που γυναίκες εγγράφηκαν στην Ιατρική Σχολή Αθηνών το 1894, υπηρέτησαν τις ανάγκες των πολέμων του 1897 (και αργότερα του 1912-13). Η Ανθή Βασιλειάδου, Αντιπρόεδρος του Τμήματος Νοσηλείας και Υγιεινής της «Ένωσης των Ελληνίδων», στον πόλεμο του 1897, «εργάστηκε υπεράνθρωπα και προς την μόρφωσιν των νοσοκόμων  και προς την ίδρυση των νοσοκομείων της Ένωσης των Ελληνίδων» (Παρρέν, Εφημερίς των Κυριών, 1908).

* * *

Ήταν πολλοί ακόμα που τίμησαν το λειτούργημά τους κινδυνεύοντας. Κάποιους αναφέρουμε στο φύλλο 4 του «ΕΛΛΗΝΕΣ ΙΑΤΡΟΙ ΚΑΙ ΙΑΤΡΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΑΛΩΣΗ». Εκεί μιλάμε και για αγωνιστές γιατρούς Μακεδονομάχους, αφού ένα χρόνο μετά την πρώτη σύγχρονη Ολυμπιάδα στην Αθήνα (25^η Μαρτίου κατά το τότε ημερολόγιο), έγινε η ελληνική εκστρατεία του 1897 («Ελληνοτουρκικός» πόλεμος). Η αποτυχία της αποτιμήθηκε ως εθνική ντροπή. Όμως, υπήρχαν και  οι ορκισμένοι αγωνιστές που οδήγησαν τα πράγματα  στις αλλαγές του 20^ου αιώνα.

* * *