Η δίκη των Θεόδωρου Κολοκοτρώνη και Δημητρίου Πλαπούτα, η πρώτη μεγάλη της νεότερης Ελλάδας, παρουσιάζεται ως θεατρικό έργο στο Μέγαρο Μουσικής Θεσσαλονίκης σε συνεργασία με την Ένωση Ελλήνων Ποινικολόγων και την Ένωση Ελλήνων Νομικών e-Θέμις. Το πρωτότυπο εγχείρημα παρουσιάστηκε πρώτη φορά στο πλαίσιο των εορτασμών για τα 200 χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης στο Ηρώδειο τον Οκτώβριο του 2021, ενώ ακολούθησαν οι παραστάσεις στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών (22.3.2022) και στην Πλατεία Συντάγματος του Ναυπλίου (9.7.2022). Επόμενος, τέταρτος, σταθμός σε αυτή την πορεία είναι το Μέγαρο Μουσικής Θεσσαλονίκης την 25η Μαρτίου 2024. Πρόκειται για το θεατρικό έργο των Μ. Ρέππα και Θ. Παπαθανασίου «Η δίκη του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη», σε σκηνοθεσία Σταύρου Καραγιάννη με τη συμμετοχή ελλήνων δικηγόρων επί σκηνής.
Για την υλοποίηση της παράστασης για την οποία εργάστηκαν και συνεχίζουν να φέρνουν σε διάλογο με το κοινό επιφανείς συντελεστές με πολλή δουλειά και μεράκι, μιλούν στο BHMA ο Ηλίας Αναγνωστόπουλος, δικηγόρος, Πρόεδρος της Ένωσης Ελλήνων Ποινικολόγων (Ε.Ε.Π), Ομ. Καθηγητής Ποινικού Δικαίου και Ποινικής Δικονομίας στο Ε.Κ.Π.Α., ο Αριστείδης Χατζής, δικηγόρος, Καθηγητής Φιλοσοφίας Δικαίου και Θεωρίας Θεσμών στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, η Ιωάννα Αναστασοπούλου, δικηγόρος, διδάκτωρ νομικής και μέλος της οργανωτικής επιτροπής της παράστασης και ο σκηνοθέτης και ηθοποιός Σταύρος Καραγιάννης, συνεργάτης των Μ. Ρέππα και Θ. Παπαθανασίου, που ανέλαβε την σκηνοθεσία.
Οι στόχοι του έργου
Σκοπός της πρωτοβουλίας δεν είναι άλλος από την «ανάδειξη της ιστορικής – πολιτικής και νομικής σημασίας της δίκης των Θ. Κολοκοτρώνη και Δ. Πλαπούτα που κατηγορήθηκαν για συνωμοσία κατά του Βασιλέως», όπως είναι γνωστό και ρητά αναφέρεται στο πρόγραμμα της παράστασης. Η δίκη διεξήχθη στο Βουλευτικόν του Ναυπλίου και διήρκεσε έξι εβδομάδες. Τα ερωτήματα που ανακύπτουν μέσα από την προσέγγιση της – εδώ με τους όρους του θεάτρου-ντοκουμέντο – σχετίζονται με τη φυσιογνωμία του νεωτερικού ελληνικού κράτους, τα κομματικά πάθη που διχάζουν, τον ρόλο των ξένων δυνάμεων και τις παρεμβάσεις της πολιτικής εξουσίας στην απονομή της δικαιοσύνης. Η θεατρική παράσταση στηρίζει και «αναδεικνύει τη δύναμη του δικανικού λόγου και της ελεύθερης συνείδησης, συνάμα, δε, διασαλπίζει το μήνυμα της ενότητας στη μακρά πορεία για την εθνική ολοκλήρωση.»
Σε σχέση με το ειδικό βάρος του εγχειρήματος, είναι χαρακτηριστική η φράση των συγγραφέων Μ. Ρέππα και Θ. Παπαθανασίου, «Η ευθύνη μας αυτή τη φορά ήταν τεράστια γιατί μας ζητήθηκε να χειριστούμε πρόσωπα με εξαιρετικά μεγάλο ιστορικό ειδικό βάρος. Γι’ αυτό και σταθήκαμε απόλυτα πιστοί στα ντοκουμέντα, όπως έφτασαν στα χέρια μας μέσα από το βιβλίο του 1843. Εμείς απλώς μεταφράσαμε τους διαλόγους σε σημερινά ελληνικά. Κάναμε όμως και δύο “αυθαιρεσίες”.»
Οι ιστορικές πηγές
Ρωτάμε τον Καθηγητή Φιλοσοφίας Δικαίου και Θεωρίας Θεσμών, Αριστείδη Χατζή, πώς ακριβώς εργάστηκε με τους συγγραφείς της παράστασης-ντοκουμέντο, τους Ρέππα και Παπαθανασίου. Το θεατρικό έργο που προέκυψε είναι μια σύνθεση από αποσπάσματα του βιβλίου “Η δίκη του αοιδίμου Θ. Κολοκοτρώνη και Δ. Πλαπούτα”. Υπό Β. Εν Αθήναις 1843. Εκ της Τυπογραφίας Κ. Αντωνιάδου. Ο ίδιος υπογραμμίζει ότι δούλεψε στενά με τους συγγραφείς παρέχοντας τους υλικό, ακόμα και αρχειακό, όχι μόνο τα γνωστά πρακτικά ή τα γνωστά κείμενα. Η συνεργασία ήταν σχεδόν καθημερινή για ζητήματα της δίκης, για πρόσωπα, καταστάσεις, εκδοχές, ιστοριογραφικά ερωτήματα.
Ο κ. Χατζής σημειώνει: «Μου έκανε μεγάλη εντύπωση ο επαγγελματισμός τους αλλά και ο σεβασμός προς την ιστορική ακρίβεια. Διάβασα και έστειλα πολλές εκδοχές του θεατρικού έργου και στο τέλος της συνεργασίας ήμουν πάρα πολύ ευχαριστημένος με το αποτέλεσμα.» Κατά πώς διασαφανίζει, τα πρακτικά που κυκλοφόρησαν εκείνη την εποχή έχουν, κακώς, αποδοθεί στον Αναστάσιο Πολυζωίδη. «Μάλλον είναι υλικό που συγκέντρωσε ο μικρός γιος του Κολοκοτρώνη, ο Κωνσταντίνος («Κολλίνος») Κολοκοτρώνης, που είχε υπηρετήσει στο Υπουργείο Δικαιοσύνης. Στο βιβλίο υπάρχουν πολλές ελλείψεις ή και λάθη που τα διορθώσαμε με τη χρήση άλλων πηγών (εφημερίδες, αρχεία, ένα άγνωστο δελτίο Τύπου της αντιβασιλείας, κείμενα του Τερτσέτη, κλπ.)», σημειώνει ο καθηγητής του Ε.Κ.Π.Α.
Ως προς τη σημασία της δίκης στο πλαίσιο της ίδρυσης του ελληνικού κράτους τα συμπεράσματα που εξάγονται σε σχέση με την παρούσα κατάσταση των ελληνικών θεσμών και το μήνυμα που εισπράττει ο θεατής παρακολουθώντας την παράσταση, ο ίδιος παρατηρεί: «Σε ένα κράτος δικαίου οι θεσμοί πρέπει να λειτουργούν ανεξαρτήτως των προσώπων και των πολιτικών σκοπιμοτήτων. Αλλά για να λειτουργήσουν οι θεσμοί και να ξεπεραστούν οι παθογένειες, θα πρέπει να υπάρχουν άτομα που θα σταθούν πάνω από τα πολιτικά πάθη και θα επιβάλλουν τις αρχές τους.»
Ο κ. Χατζής εξιστορεί σχετικά: «Οι Βαυαροί επιχείρησαν από την αρχή να ελέγξουν πλήρως την πολιτική ζωή και να συγκεντρώσουν την εξουσία στα χέρια τους. Δεν θα μπορούσε αλλιώς να κυβερνηθεί η καταστραμμένη ολοκληρωτικά Ελλάδα. Αλλά ο αυταρχισμός τους προκάλεσε αντιδράσεις. Ειδικά από το καποδιστριακό ή φιλορωσικό κόμμα που βρέθηκε στο περιθώριο. Οι ηγέτες του κόμματος αυτού, και ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης ειδικά, αντέδρασαν με τον τρόπο που γνώριζαν και είχαν συνηθίσει. Με μικροσυνωμοσίες, προσπάθεια εμπλοκής ξένου παράγοντα και πράξεις συμβολικής αντίστασης που είχαν μοναδικό σκοπό να διαπραγματευτούν ένα μερίδιο στην εξουσία. Αλλά κάποιοι Βαυαροί (όχι όλοι) θεώρησαν πως τους δόθηκε η ευκαιρία να εξοντώσουν τον Κολοκοτρώνη και να αποκεφαλίσουν αυτήν την πρώιμη αντιπολίτευση. Σ’ αυτήν την προσπάθεια αντέδρασαν τα στελέχη του φιλοαγγλικού κόμματος, δηλαδή οι φιλελεύθεροι: Ο Αναστάστιος Πολυζωίδης, αν και Πρόεδρος του Δικαστηρίου, αρνήθηκε να υπογράψει την απόφαση. Ο Χριστόδουλος Κλονάρης, υπερασπίστηκε τον Πλαπούτα αλλά και τον Κολοκοτρώνη στη δίκη ως συνήγορος. Οι Σπυρίδων Τρικούπης και ο Γεώργιος Ψύλλας παραιτήθηκαν από το Υπουργικό Συμβούλιο. Μέλη του κόμματος εμφανίστηκαν αναπάντεχα ως μάρτυρες υπεράσπισης. Όλοι αυτοί ήταν συνεργάτες του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου, του πρωθυπουργού, που παραιτήθηκε αμέσως μετά την καταδίκη των Κολοκοτρώνη και Πλαπούτα διαμαρτυρόμενος, και πίεσε, όσο μπορούσε, για να μην εκτελεστεί η ποινή. Και τα κατάφεραν. Αυτή η ομάδα των πολιτικά αντιπάλων του Κολοκοτρώνη σε όλη τη διάρκεια της Επανάστασης, ήταν αυτή που του έσωσε και τη ζωή».
Η ιδέα
Η ιδέα της παράστασης ήταν προϊόν ζυμώσεων μεταξύ των Ενώσεων Ελλήνων Ποινικολόγων και Ελλήνων Νομικών e-Θέμις, που προσέγγισαν τους Μιχάλη Ρέππα και Θανάση Παπαθανασίου για τη μεταφορά της δίκης των Κολοκοτρώνη και Πλαπούτα στο θέατρο. Στη συνέχεια προέκυψε η ανάθεση της στους Ρέππα και Παπαθανασίου. «H αρχική μας σκέψη ήταν να συμμετάσχουμε στον εορτασμό των 200 ετών από την Επανάσταση του 1821 οργανώνοντας μια διεπιστημονική εκδήλωση για την πρώτη μεγάλη πολιτική δίκη της νεότερης Ελλάδος, με σκοπό να αναδειχθεί ο ρόλος των πρωταγωνιστών της. Στην πορεία σκεφτήκαμε να διευρύνουμε αυτή την πρωτοβουλία με μια θεατρική παράσταση βασισμένη στα Πρακτικά της δίκης και με έμφαση στην αξιοθαύμαστη στάση των δικαστών Αναστάσιου Πολυζωΐδη και Γεωργίου Τερτσέτη αλλά και των συνηγόρων των κατηγορουμένων Παναγή-Μαρίνου Βαλσαμάκη και Χριστόδουλου Κλονάρη», μας λέει ο Ηλίας Αναγνωστόπουλος.
Στην ιδέα αυτή έδωσαν σάρκα και οστά οι Μιχάλης Ρέππας και Θανάσης Παπαθανασίου με το δικανικά πιστό κείμενό τους, σε συνεργασία με τον Αριστείδη Χατζή, γνώστη της πολυτάραχης αυτής ιστορικής περιόδου. «Για εμάς ήταν έκπληξη το γεγονός ότι ο σκηνοθέτης ανέλαβε το ρίσκο να εμπιστευθεί όλους τους ρόλους του έργου σε δικηγόρους-μη ηθοποιούς. Μας δόθηκε έτσι η ευκαιρία να έχουμε μια πολύτιμη εκ των έσω εμπειρία της θεατρικής τέχνης και να βιώσουμε την μαγεία της.» σημειώνει ο πρόεδρος της Ε.Ε.Π.
Ο Ηλίας Αναγνωστόπουλος υποδύεται τον δικηγόρο και συνήγορο του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, Παναγή-Μαρίνο Βαλσαμάκη, ο οποίος καταγόταν από επιφανή οικογένεια της Κεφαλονιάς και είχε αποκτήσει την νομική παιδεία του στην Πάδοβα της Ιταλίας. Προκειμένου να τον υποδυθεί και να αντιληφθεί την προσωπικότητα του, ο κ. Αναγνωστόπουλος μελέτησε πολλά κείμενα.
Η μελέτη των Πρακτικών της δίκης και άλλων πηγών της εποχής αναδεικνύει την νομική εγκράτεια, την δικανική παρρησία αλλά και την υπερασπιστική δεινότητα του Βαλσαμάκη» τονίζει ο ίδιος. Από κοινού με τον Ηπειρώτη συνήγορο του συγκατηγορουμένου Δ. Πλαπούτα, Χριστόδουλο Κλονάρη, σχεδίασαν μια υποδειγματική στρατηγική υπεράσπισης και αποδόμησαν μεθοδικά το βαρύτατο κατηγορητήριο. Κατά πώς εξηγεί ο ποινικολόγος, οι συνήγοροι εξέθεσαν ως αναξιόπιστους πολλούς από τους 44 μάρτυρες κατηγορίας, ενώ με την εξέταση 115 μαρτύρων υπερασπίσεως και τις συγκλονιστικές αγορεύσεις τους κατέδειξαν την σαθρότητα των κατηγοριών. «Ας σημειωθεί ότι οι συνήγοροι άσκησαν το λειτούργημά τους με αξιοθαύμαστη γενναιότητα σε εχθρικό πολιτικό περιβάλλον αψηφώντας τον επικείμενο κίνδυνο καταδίωξής τους από την Αντιβασιλεία. «Οι Βαλσαμάκης και Κλονάρης δικαιούνται γι’ αυτό τον τίτλο των θεμελιωτών της λαμπρής παράδοσης της εύορκης ποινικής δικηγορίας στην Ελλάδα», καταλήγει ο ίδιος.
Οι ερασιτέχνες ηθοποιοί
Ο σκηνοθέτης της παράστασης Σταύρος Καραγιάννης, συνεργάτης του διδύμου Μ. Ρέππα και Θ. Παπαθανασίου με εμπειρία στη σκηνοθεσία ερασιτεχνών ηθοποιών καθότι διατηρεί κάτω από τη σκέπη του Πειραϊκού Συνδέσμου τα Ερασιτεχνικά Θεατρικά Εργαστήρια και τη διεύθυνση της ομώνυμης Δραματικής Σχολής, σημειώνει κάτι εξαιρετικά σημαντικό για την τέχνη του θεάτρου και της αναπαράστασης: «Μόνο θαυμασμό μου προκαλούν άνθρωποι που στον ελεύθερο χρόνο τους επιθυμούν να ασχοληθούν με την Τέχνη, και μάλιστα σε μία περίοδο κρίσης των ανθρωπιστικών σπουδών και μείωσης των θεατρικών μαθημάτων στα σχολεία μας. Στη δική μας περίπτωση, έχουμε μία ομάδα σπουδαίων δικηγόρων, ο καθένας με την προσωπική του διαδρομή στον επαγγελματικό του χώρο. Ωστόσο, το θεατρικό σανίδι σε τοποθετεί αυτόματα, άπαξ και ανέβεις έστω και να περπατήσεις επάνω του, σε ένα μαγικό παιχνίδι αναπαράστασης, ακόμα κι αν εσύ διατείνεσαι ότι σκοπός σου είναι η παράσταση και η ενικότητα της στιγμής».
Ο σκηνοθέτης συμπληρώνει, ακόμα, ότι οι συμμετέχοντες στην παράσταση δικηγόροι έμαθαν να λειτουργούν πρωτίστως σαν ηθοποιοί, σαφώς γνωρίζοντας ταυτόχρονα νομικούς κώδικες και συμπεριφορές που τους καθιστούν ως επαγγελματίες στο χώρο τους, πράγμα που λειτούργησε αθροιστικά στην ανακάλυψη του θεατρικού τους ρόλου. Και καλούνται εδώ, να πλαισιώσουν όλες αυτές τις γνώσεις τους και θεατρικά. «Δεν βοήθησα μόνο εγώ εκείνους, μα πήρα θα έλεγα ίσως και περισσότερα απ’ όσα έδωσα. Κι αυτή η αμοιβαιότητα, είναι από τα στοιχεία που μάλλον οδηγούν μακριά τη βαλίτσα», τονίζει.
Το μήνυμα
Ως προς το μήνυμα που εισπράττει το κοινό παρακολουθώντας ένα θεατρικό έργο-ντoκιμαντέρ σε σχέση με την ίδρυση του ελληνικού κράτους και τις προβληματικές παραμέτρους της δίκης των Κολοκοτρώνη και Πλαπούτα που ανιχνεύονται στο σήμερα, ο Σταύρος Καραγιάννης σημειώνει ότι φωτίζονται στην παράσταση άγνωστες πτυχές της δίκης, άνευ επικαλύψεων και ωραιοποιήσεων των πραγματικών γεγονότων. «Ο θεατής θα πληροφορηθεί, θα καλύψει μέσα του τυχόν ιστορικά κενά και φυσικά θα επιβεβαιώσει πως πάντοτε, παντού και πάντα, υπήρξαν, υπάρχουν και θα υπάρχουν άνθρωποι δίκαιοι και αμερόληπτοι, που αντιμάχονται τη λάσπη και τη βρωμιά. Αυτά δεν επιθυμούμε διακαώς να υπάρχουν και στη σημερινή κοινωνία; Επομένως, η δίωρη αποτύπωση επί σκηνής της δίκης του Κολοκοτρώνη, είναι πιθανό και θα θέλαμε να απλωθεί σ’ ένα γενικότερο πλαίσιο στο κοινωνικό παρών των θεατών μας, που ενίοτε αισθάνονται αδικημένοι και ηττημένοι».
Οι αρχικές προκλήσεις και δυσκολίες του εγχειρήματος από πλευράς οργάνωσης, δομής, εκτέλεσης και απρόβλεπτων παραγόντων δεν ήταν λίγες, σύμφωνα με την Ιωάννα Αναστασοπούλου, υπεύθυνη οργάνωσης, πόσο μάλλον όταν η παραγωγή επανέρχεται κάθε φορά σε άλλη θεατρική σκηνή μία φορά το χρόνο. «Αρχικώς δεν είχαμε ξεκάθαρη εικόνα για τις διαστάσεις που θα λάμβανε το εγχείρημα. Δεν γνωρίζαμε καν πώς να προχωρήσουμε, καθώς δεν είχαμε τότε στα χέρια μας κάποιο θεατρικό έργο που να αφορά την εν λόγω δίκη, ενώ υπήρχαν αμφιβολίες για το αν οι συνάδελφοι δικηγόροι θα κατόρθωναν να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις των θεατρικών ρόλων. Γενικώς δεν ξέραμε τίποτα σχετικά με την οργάνωση μιας θεατρικής παραγωγής», σχολιάζει η δικηγόρος.
Το μέλλον
Η κ. Αναστασοπούλου μας λέει ότι: «Είχαμε όμως την τύχη να έχουμε στο ταξίδι μας αυτό την πολύτιμη υποστήριξη και καθοδήγηση σπουδαίων καλλιτεχνών, που πίστεψαν στην προσπάθεια των δύο Ενώσεων και διέθεσαν ανιδιοτελώς πολύτιμο χρόνο για την πραγματοποίηση της παράστασης. Όταν πλαισιώσαμε την προσπάθειά μας με τόσο υψηλού επιπέδου συντελεστές, και αφού είδαμε την ανταπόκριση των συναδέλφων μας στην πρόσκληση για τα δοκιμαστικά των ρόλων, αντιληφθήκαμε ότι το εγχείρημα ήταν μεγάλο, και συνεπώς χρειαζόταν έναν αληθινά μεγάλο χώρο». Και ενδεχομένως το Ηρώδειο να φαινόταν αρχικά μια τρελή ιδέα, όμως έγινε πραγματικότητα με συστηματική δουλειά και μάλιστα με επιτυχία. Το ανέβασμα της παράστασης σε διαφορετικές θεατρικές σκηνές και σε χρονική απόσταση αρκετών μηνών μεταξύ τους είναι μια εξαιρετικά απαιτητική διαδικασία, που απορροφά χρόνο από το ήδη επιβαρυμένο πρόγραμμα των συντελεστών της. Όμως το έργο συνεχίζει να ανεβαίνει παρά τις δυσκολίες, γιατί, όπως τονίζει η κ. Αναγνωστοπούλου, «το μεράκι όλων των συντελεστών για το εγχείρημα, καλλιτεχνών και δικηγόρων, υπήρξε και παραμένει το κλειδί για την επιτυχία και τη συνέχιση της παράστασης».
Οι θεατρικές εμπειρίες της ομάδας στο Ηρώδειο, στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών και στην Πλατεία Συντάγματος στο Ναύπλιο, επιβράβευσαν και ανέδειξαν τη συλλογική προσπάθεια. Χαρακτηριστική είναι η έκφραση της Ιωάννας Αναγνωστοπούλου, που λέει ότι θα υπάρξει συνέχεια. Όσο για τον δικανικό λόγο στο θέατρο, αυτός έχει μεγαλύτερη σχέση με την τέχνη από ότι, ενδεχομένως, πιστεύουμε: «Το κέφι μας παραμένει άσβεστο και πιστεύουμε ότι η σύμπραξη δικηγόρων και καλλιτεχνών δεν θα σταματήσει εδώ. Πρόθεσή μας είναι να συνεχίσουμε και να διευρύνουμε τη συνεργασία μας για την παρουσίαση στο κοινό νέων έργων που θα αναφέρονται σε σπουδαία δικαστικά δρώμενα. Με την πολύτιμη υποστήριξη του καλλιτεχνικού κόσμου μπορούμε να μετουσιώσουμε σε τέχνη κάτι που, ως δικηγόροι, γνωρίζουμε καλά και με πάθος υπηρετούμε: τον δικανικό λόγο ως κορυφαίο επίτευγμα του ανθρώπινου πολιτισμού».
Στο πλαίσιο των εορτασμών για την 25η Μαρτίου ο Καθηγήτης κ. Αριστείδης Χατζής συμμετέχει, μεταξύ άλλων, στην εκπομπή της Νίκης Λυμπεράκη στο Mega («Μεγάλη Εικόνα»), η οποία θα προβληθεί ανήμερα της Εθνικής Επετείου στις 25/03/2024.
Επιπλέον η Καθημερινή της Κυριακής (24/03/2024) θα δημοσιεύσει ένα άρθρο του Καθηγητή Χατζή μαζί με τον Τούρκο ιστορικό Σουκρού Ιλιτζάκ και στο οποίο παρουσιάζονται τα ευρήματα της έρευνάς τους στα βρετανικά και τα οθωμανικά αρχεία καθώς και δύο εντελώς άγνωστες μαρτυρίες για την Έξοδο του Μεσολογγίου.
Η συνεδρία έληξε για λόγους ασφάλειας.