Η έννοια του μετανθρώπου, βαθιά συνδεδεμένη με τις φιλοσοφικές αναζητήσεις για την ανθρώπινη εξέλιξη, βρίσκει ερείσματα στη σύγχρονη τεχνολογική πρόοδο και την υπαρξιακή αναζήτηση για υπέρβαση των φυσικών μας ορίων.

Ο άνθρωπος δεν βρίσκεται στην κορυφή της εξέλιξης αλλά σε ένα μεταβατικό στάδιο, το οποίο σύντομα θα ξεπεραστεί μέσω της σύμπραξης βιοτεχνολογίας, τεχνητής νοημοσύνης και ψηφιακής καινοτομίας, υποστηρίζει ο μετανθρωπισμός ως ρεύμα σκέψης.

Ο μετάνθρωπος δεν περιορίζεται από τα βιολογικά, ψυχολογικά και κοινωνικά όρια του σημερινού ανθρώπου. Επιδιώκει τη βελτίωση με τη συμβολή της γενετικής μηχανικής, τη συγχώνευση ανθρώπου και μηχανής με τη βοήθεια εμφυτευμάτων και άλλων τεχνολογιών και την ψηφιακή αθανασία μέσω της μεταφόρτωσης της συνείδησης.

Δημιουργείται ο άνθρωπος-θεός, βιοτεχνολογικά «επαυξημένος». Στο επίκεντρο αυτής της κοσμοαντίληψης βρίσκεται η υπόθεση ότι η ανθρώπινη φύση δεν είναι στατική αλλά διαμορφώσιμη, επιδεχόμενη ατελείωτες βελτιώσεις σε σωματικό, διανοητικό και ψυχολογικό επίπεδο και ότι η ανθρώπινη συνείδηση προσιδιάζει με δεδομένα που μπορούν να φορτωθούν ή να διαγραφούν.

Το ερώτημα που προκύπτει είναι αν πρόκειται όντως για βελτιώσεις, όπως οι οραματιστές του μετανθρώπου υποστηρίζουν. Η φουτουριστική αυτή ματιά, που δεν αναρωτιέται γιατί ο άνθρωπος σήμερα είναι πιο κοντά στον απάνθρωπο από τον μετάνθρωπο, βλέπει την επέκταση των ανθρωπίνων ορίων και την υπέρβαση των φυσικών περιορισμών του ανθρώπινου σώματος και νου με τη συμβολή της τεχνολογίας.

Ήδη μπορεί να διακρίνει κανείς την αλλαγή που έχει επιφέρει η «ψηφιακή στροφή» στη φύση του ανθρώπου: από τον «καλωδιωμένο» άνθρωπο της τρίτης βιομηχανικής επανάστασης των υπολογιστών και του κυβερνοχώρου, περάσαμε στον «ασύρματα συνεχώς δικτυωμένο» άνθρωπο των έξυπνων κινητών τηλεφώνων, των social media και των αλγορίθμων.

Και καθώς από την τρίτη βιομηχανική επανάσταση περάσαμε στη, λεγόμενη, τέταρτη «βιομηχανική» επανάσταση τεχνολογιών όπως η τεχνητή νοημοσύνη, το διαδίκτυο των πραγμάτων, η ρομποτική, η γενετική μηχανική και η νανοτεχνολογία, μεταβαίνουμε στην περίοδο της ανθρωπότητας κατά την οποία φυσικός, ψηφιακός και βιολογικός κόσμος διαπλέκονται με τη συνδρομή της τεχνολογίας που, αναπαράγοντας με εκθετικό ρυθμό τον εαυτό της, ήδη αλλάζει δραστικά όχι μόνο τις συνθήκες ύπαρξής μας και τις αντιλήψεις μας γι’ αυτές, αλλά και την ανθρώπινη υπόσταση.

Οι απαρχές της σύγχρονης προσέγγισης στην έννοια του μετανθρώπου μπορούν να αναζητηθούν στον 19ο αιώνα. Ο Friedrich Nietzsche εισάγει την έννοια του «υπεράνθρωπου» (Übermensch), ενός ατόμου που έχει ξεπεράσει τις παραδοσιακές ηθικές αξίες και περιορισμούς, δημιουργώντας τις δικές του αξίες και αναζητώντας τη συνεχιζόμενη εξέλιξη του εαυτού του.

Για τον Nietzsche, ο υπεράνθρωπος δεν είναι απλώς ένα πρότυπο θέλησης για δύναμη, αλλά ένα σύμβολο της αέναης αναζήτησης για αυτοβελτίωση και αυτονόμηση, κοινός τόπος του μετανθρώπου και του υπερανθρώπου. Η διαφορά τους έγκειται στο ότι ο υπεράνθρωπος του Nietzsche, επιδιώκει να ξεπεράσει τον εαυτό του μέσω της εσωτερικής υπέρβασης και της μεταστοιχείωσης των αξιών.

Στον μετάνθρωπο η υπέρβαση συντελείται μέσω της τεχνολογίας, καθώς αυτή επιτρέπει στον άνθρωπο να διορθώσει, να αναβαθμίσει και τελικά να αντικαταστήσει τα στοιχεία που θεωρούνται ατελή ή πεπερασμένα. Στη θέση της βιολογικής μας υπόστασης μπορεί να εμφανιστεί ένα νέο υβρίδιο ανθρώπου και μηχανής, ένας οργανισμός που δεν θα γερνά, δεν θα αρρωσταίνει και δεν θα περιορίζεται από τις φυσικές αδυναμίες.

Κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα, η έννοια του μετανθρώπου συνδέθηκε στενότερα με τις τεχνολογικές εξελίξεις, ιδιαίτερα με την ανάπτυξη της κυβερνητικής και της τεχνητής νοημοσύνης. Ο Norbert Wiener, πατέρας της κυβερνητικής, έθεσε τις βάσεις για την κατανόηση του ανθρώπινου σώματος και του νου ως μέρη ενός διανεμημένου συστήματος (distributed system), ένα μοντέλο που αμφισβητεί την παραδοσιακή, αυτοτελή έννοια της ανθρώπινης συνείδησης.

Στην ίδια περίοδο, η επιστημονική φαντασία έδωσε μορφή στον μετάνθρωπο με συνδυασμό ανθρώπινων και μηχανικών χαρακτηριστικών, συχνά σε αναζήτηση τρόπων για την αποκατάσταση ή την ενίσχυση των φυσικών περιορισμών του σώματος, όπως φάνηκε στο έργο του Philip K. Dick ή του William Gibson.

Η Kathrine Hayle το 1999 γράφει το How We Became Posthuman ενώ στον 21ο αιώνα ο Ray Kurzweil αναφέρεται στη «μοναδικότητα» («Singularity»), μια στιγμή μοναδική όταν η τεχνητή νοημοσύνη θα έχει υπερβεί την ανθρώπινη νοημοσύνη και θα επιφέρει τεράστιες αλλαγές στην ανθρωπότητα.

Η διάκριση ανάμεσα στον άνθρωπο και την τεχνολογία θα αρχίσει να εξαφανίζεται. Μέσω της τεχνητής νοημοσύνης, της ρομποτικής, των βιονικών εμφυτευμάτων και των νευροτεχνολογιών, ο άνθρωπος αναμένεται να συγχωνευτεί με τις δημιουργίες του, ανοίγοντας τον δρόμο για μια νέα μορφή ύπαρξης.

Η προοπτική της εξέλιξης αυτής συνοδεύεται από σημαντικά φιλοσοφικά και ηθικά ερωτήματα. Τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος όταν η φύση σου δεν καθορίζεται πλέον από βιολογικές συνθήκες; Αν η συνείδηση μπορεί να μεταφορτωθεί σε ένα ψηφιακό σύστημα, τι συμβαίνει με την έννοια της ταυτότητας ή της ψυχής; Και ποιος θα έχει πρόσβαση σε αυτές τις τεχνολογικές βελτιώσεις;

Υπάρχει ο κίνδυνος η ανθρωπότητα να διασπαστεί ανάμεσα σε εκείνους που έχουν τη δυνατότητα να εξελιχθούν σε μετανθρώπους και σε εκείνους που θα παραμείνουν περιορισμένοι στη βιολογική τους ύπαρξη. Η ανισότητα μπορεί να αποκτήσει νέες, πιο βαθιές διαστάσεις, με την τεχνολογία να καθίσταται μια ακόμη διαιρετική τομή για την κοινωνία.

Ο Francis Fukuyama, πολιτικός επιστήμονας και φιλόσοφος, θεωρεί τον μετανθρωπισμό ως την «πιο επικίνδυνη ιδέα στον κόσμο». Η απόπειρα βελτίωσης του ανθρώπου μέσω της τεχνολογίας μπορεί να δημιουργήσει σοβαρές κοινωνικές ανισότητες και να αποδυναμώσει την έννοια της κοινής ανθρώπινης φύσης, που θεμελιώνεται στην ισότητα και την κοινωνική συνύπαρξη, υπογραμμίζει ο Fukuyama στο Our Posthuman Future.

Ο Jean Baudrillard, φιλόσοφος και κοινωνιολόγος, υπογραμμίζει το γεγονός ότι ο μετανθρωπισμός μετατρέπει την ανθρώπινη ύπαρξη σε απλή προσομοίωση, χάνοντας τη βαθιά ανθρώπινη ουσία. Ή μήπως η βαθιά ανθρώπινη ουσία βρίσκεται στη διαδικασία μετασχηματισμού της;

Μετάνθρωπος: Η επέκταση των ορίων και η αναστολή των περιορισμών