Την Πέμπτη 17 Μαρτίου 2022 πραγματοποιήθηκε η Στρογγυλή Τράπεζα «Πολιτικές της Ανοικτής Επιστήμης» στο Αμφιθέατρο Αργυριάδη στο Κεντρικό Κτήριο του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών.
Η εκδήλωση μεταδόθηκε διαδικτυακά:
Η εκδήλωση αυτή ήταν η πρώτη από μια σειρά στρογγυλών τραπεζών και ημερίδων – εργαστηρίων που διοργανώνει η Κοσμητεία της Σχολής Θετικών Επιστημών και η Βιβλιοθήκη – Κέντρο Πληροφόρησης του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών (ΕΚΠΑ), με στόχο τη διαμόρφωση μιας νέας κουλτούρας στην ερευνητική κοινότητα για τη διεξαγωγή της ερευνητικής διαδικασίας που βασίζεται σε:
(α) δεοντολογικές αρχές για την ανάπτυξη διεπιστημονικών συνεργασιών· οι αρχές αυτές θα εκφράζονται μέσα από νέους δείκτες αξιολόγησης της ερευνητικής δημιουργίας και θα δίνουν κίνητρα και εκπαίδευση στους ερευνητές για την υιοθέτηση των καλών πρακτικών Ανοικτής Επιστήμης, (β) πολιτικές ανοικτής πρόσβασης για τη διάχυση της γνώσης και την επιστημονική επικοινώνηση· οι πολιτικές αυτές είναι δεδομενο-κεντρικές και βασίζονται σε καλά θεμελιωμένες μεθόδους διαχείρισης των ερευνητικών δεδομένων και αποτελεσμάτων.
Την εκδήλωση προλόγισε ο Πρύτανης του ΕΚΠΑ Καθηγητής Αθανάσιος – Μελέτιος Δημόπουλος, ο οποίος μεταξύ άλλων ανέφερε και τα εξής: «Το Πανεπιστήμιο μας, πρωτοπόρο σε όλους σχεδόν τους τομείς και ανταποκρινόμενο στις προκλήσεις και τις ραγδαίες εξελίξεις ειδικά στους τομείς της έρευνας, συμβάλει και συμμετέχει ενεργά και στην προώθηση της Ανοιχτής Πρόσβασης και Επιστήμης. Η Ανοικτή Επιστήμη αποτελεί μια νέα προσέγγιση στην επιστημονική διαδικασία και σύμφωνα με το Εθνικό σχέδιο για την ανοιχτή επιστήμη (https://zenodo.org/record/3908953#.Yjg-njdBw-T) είναι ένα πλαίσιο πολιτικών, προτύπων, βέλτιστων πρακτικών που δίνουν έμφαση στη διεπιστημονικότητα και τις συνεργασίες, με σκοπό την παραγωγή και διάθεση επιστημονικού έργου και αποτελεσμάτων της έρευνας, με άμεσο επιστημονικό, οικονομικό και κοινωνικό αντίκτυπο».
Η συζήτηση συντονίσθηκε από τον Κοσμήτορα της Σχολής Θετικών Επιστημών του ΕΚΠΑ, καθηγητή Ιωάννη Εμμανουήλ. Συμμετέχοντες στην στρογγυλή τράπεζα ήταν εκπρόσωποι θεσμικών φορέων που διαμορφώνουν πολιτικές για την έρευνα και την επικοινώνησή της:
- Δημήτριος Καραδήμας, Αντιπρύτανης Ακαδημαϊκών Υποθέσεων και Φοιτητικής Μέριμνας ΕΚΠΑ, Επιστημονικός Υπεύθυνος ΕΚΠΑ στην Ευρωπαϊκή Κοινοπραξία Πανεπιστημίων CIVIS,
- Νικόλαος Θωμαΐδης, Πρόεδρος της Εταιρείας Αξιοποιήσεως και Διαχειρίσεως της Περιουσίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και Διευθυντής – Καθηγητής του Εργαστηρίου Αναλυτικής Χημείας του Τμήματος Χημείας του ΕΚΠΑ,
- Ιωάννης Ιωαννίδης, Καθηγητής του Τμήματος Πληροφορικής και Τηλεπικοινωνιών του ΕΚΠΑ και πρώην Πρόεδρος του Ερευνητικού Κέντρου «Αθηνά»,
- Βασιλική Κιντή, Μέλος του Εθνικoύ Συμβουλίου Έρευνας, Τεχνολογίας και Καινοτομίας και Καθηγήτρια του Τμήματος Ιστορίας και Φιλοσοφίας της Επιστήμης του ΕΚΠΑ,
- Μαρίνος Παπαδόπουλος, δρ. Νομικής, Δικηγόρος, με ειδίκευση στην πνευματική ιδιοκτησία στο διαδίκτυο και στην Ανοικτή Πρόσβαση,
- Ιωάννης Τσάκωνας, δρ. Αρχειονομίας – Βιβλιοθηκονομίας, Αναπληρωτής Προϊστάμενος της Βιβλιοθήκης & Κέντρου Πληροφόρησης του Πανεπιστημίου Πατρών, Μέλος του Εκτελεστικού Συμβουλίου του LIBER και Συντονιστής της Μονάδας Επιστημονικής Επικοινώνησης του Συνδέσμου Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθήκων (ΣΕΑΒ),
-Γεώργιος Τσιβγούλης, Μέλος της Συνέλευσης του Ελληνικού Ιδρύματος Έρευνας & Καινοτομίας και Καθηγητής της Ιατρικής Σχολής του ΕΚΠΑ.
Η συζήτηση περιστράφηκε γύρω από τις ακόλουθες ερωτήσεις που έθεσε ο συντονιστής της Στρογγυλής Τράπεζας:
- Ποιες είναι οι προκλήσεις που θέτει η Ανοικτή Επιστήμη στη διαχείριση των ερευνητικών αποτελεσμάτων και στην πρόσβαση σε αυτά; Ποιες ευκαιρίες δημιουργούνται και ποιες προκλήσεις αναδύονται από την ανοικτότητα στην σύγχρονη συγκυρία;
- Ποιες ιδιαιτερότητες μπορεί να υπάρχουν σε διαφορετικά επιστημονικά πεδία, στις φυσικές, ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες, καθώς και στις επιστήμες υγείας, σε σχέση με την ανοικτή επιστήμη;
- Αλλάζει η ανοικτή πρόσβαση τις πολιτικές για τη λογοκλοπή και την αποτίμηση της έρευνας και με ποιο τρόπο; Ποια ζητήματα δημιουργούνται και κατά πόσο ανταποκρίνονται οι ερευνητές στις πρωτοβουλίες και πολιτικές της Ανοικτής Επιστήμης;
Οι συμμετέχοντες συμφώνησαν ότι τα εργαλεία της Ανοικτής Επιστήμης, όπως τα αποθετήρια ερευνητικών δεδομένων και οι δημοσιεύσεις σε περιοδικά και πλατφόρμες ανοικτής πρόσβασης, αποτελούν καταλύτη για την επίσπευση των ερευνητικών αποτελεσμάτων και τη δημιουργία επιστημονικών συνεργασιών μεταξύ ατόμων και εργαστηρίων που ήταν εξαιρετικά δύσκολο να δημιουργήσουν από μόνα τους υποδομές που θα ευνοούσαν αυτού του είδους τις συνέργειες. Χαρακτηριστικά παραδείγματα ανέφερε ο κ. Τσιβγούλης, από την εμπειρία του στη μελέτη των εμβολίων για τον κορονοϊό, και ο κ. Θωμαΐδης, από την εμπειρία του στο πεδίο της Επιδημιολογίας των Λυμάτων.
Ο Αντιπρύτανης του ΕΚΠΑ κ. Καραδήμας παρουσίασε τις πολιτικές Ανοικτής Επιστήμης που αναπτύσσει η Συμμαχία Ευρωπαϊκών Πανεπιστημίων CIVIS, στην οποία εκπροσωπεί το ΕΚΠΑ, και έδωσε έμφαση στη σημασία αυτών των πολιτικών για την επίτευξη των ερευνητικών και εκπαιδευτικών στόχων μια πανευρωπαϊκής κοινοπραξίας για την Ανώτατη Εκπαίδευση. Στο ίδιο πνεύμα, ο κ. Τσάκωνας παρουσίασε τα πλεονεκτήματα των πολιτικών Ανοικτής Επιστήμης και τόνισε ιδιαίτερα τη συμβολή των πολιτικών αυτών στην άμβλυνση των διαφορών μεταξύ των Πανεπιστημίων σε ζωτικούς παράγοντες που συνδέονται με την έρευνα (όπως είναι οι προϋπολογισμοί και οι υποδομές), αλλά και τη συμβολή της Ανοικτής Πρόσβασης στις διεθνείς κατατάξεις των Πανεπιστημίων, που προκύπτουν από δείκτες αξιολόγησης. Η κ. Κιντή οριοθέτησε τις διαφορές στον τρόπο έρευνας μεταξύ των Ανθρωπιστικών, Κοινωνικών, Φυσικών και Ιατρικών Επιστημών και εστίασε στις προκλήσεις της Ανοικτής Πρόσβασης για τη διατήρηση της ποιότητας του ερευνητικού έργου και των επιστημονικών δημοσιευμάτων. Αναφέρθηκε επίσης στην ανάπτυξη νέων επιστημονικών περιοχών που αποτελούν απότοκο της συνεργασίας μεταξύ ανθρωπιστικών και τεχνολογικών επιστημών. Τη νομική διάσταση της Ανοικτότητας έθεσε ο κ. Παπαδόπουλος, ο οποίος τόνισε ότι η Ανοικτότητα στην πράξη ενισχύει την πνευματική ιδιοκτησία. Για το ζήτημα της λογοκλοπής, υποστήριξε πολύ τεκμηριωμένα ότι δεν εξαρτάται από τις πολιτικές Ανοικτότητας. Προς ενίσχυση της τεκμηρίωσης του κ. Παπαδόπουλου, ο κ. Τσάκωνας υπογράμμισε ότι οι αρχές δεοντολογίας αποτελούν μια πολύ βασική συνιστώσα των πολιτικών Ανοικτής Επιστήμης.
Στη συμβολή και την πρωτοπορία της Ελλάδας στην ανάπτυξη υποδομών ανοικτής επιστήμης εστίασε ο κ. Ιωαννίδης, αναφερόμενος στην ευρωπαϊκή υποδομή OpenAIRE, η οποία συντονίζεται από το Ερευνητικό Κέντρο «Αθηνά», ενώ υπογράμμισε τη μεγάλη σημασία που έχει η διαχείριση των ερευνητικών δεδομένων και γενικότερα οι τεχνολογίες Πληροφορικής στην υλοποίηση των πολιτικών Ανοικτής Επιστήμης. Στο γεγονός ότι τα δεδομένα αποκτούν πλέον μια αυθύπαρκτη σημασία στο νέο επιστημονικό γίγνεσθαι και δεν είναι τεκμήρια που υποστηρίζουν μια επιστημονική θεωρία αναφέρθηκε η κ. Κιντή. Για αυτό τον λόγο, θα πρέπει να μελετώνται και να αξιολογούνται αυτά καθαυτά τα δεδομένα, η διαχείρισή τους και η αξιοποίησή τους. Στην ύπαρξη μεγάλων αποθετηρίων δεδομένων, αλλά και περιοδικών που παρουσιάζουν μεγάλες συλλογές δεδομένων που χρησιμοποιούνται για διαφορετικούς σκοπούς από τους ερευνητές αναφέρθηκε και ο κ. Θωμαΐδης και ο κ. Τσιβγούλης.
Αναφορικά με την αποδοχή των πολιτικών Ανοικτής Επιστήμης από την ερευνητική κοινότητα, ο κ. Ιωαννίδης και ο κ. Παπαδόπουλος ανέλυσαν τους λόγους που διαμορφώνουν συμπεριφορές διστακτικότητας υιοθέτησης τέτοιων πολιτικών, ενώ ο κ. Τσιβγούλης έθεσε το ζήτημα της ιδιοκτησίας των δεδομένων ως ένα παράδειγμα ανασταλτικού παράγοντα υιοθέτησης της ανοικτής πρόσβασης σε δεδομένα. Ο κ. Ιωαννίδης πρότεινε συγκεκριμένες πολιτικές ως απάντηση στα ζητήματα ιδιοκτησίας δεδομένων, ενώ ο Αντιπρύτανης κ. Καραδήμας θεώρησε ότι χρειάζονται κίνητρα και υποδομές, οι οποίες αφενός θα βοηθήσουν τους ερευνητές να αντιληφθούν τα οφέλη που θα έχουν από τις πολιτικές Ανοικτότητας και αφετέρου θα τους διευκολύνουν να εφαρμόσουν συγκεκριμένες καλές πρακτικές. Ιδιαίτερη αναφορά για τις ιδρυματικές υποδομές και συγκεκριμένα για το αποθετήριο Πέργαμος έκανε ο κ. Καραδήμας. Ο κ. Τσάκωνας αναφέρθηκε στον ρόλο που μπορεί να διαδραματίσουν τα αποθετήρια των Πανεπιστημίων για την εξέλιξη της καριέρας των μελών ΔΕΠ και επίσης στις υποδομές Πέργαμος του ΕΚΠΑ, Hardmin του ΣΕΑΒ και Helix της Ευρωπαϊκής Ένωσης (την οποία αναπτύσσει το Ερευνητικό Κέντρο «Αθηνά»). Ο κ. Τσάκωνας αναφέρθηκε επίσης στην πρόσφατη μελέτη του Συνδέσμου Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών που αποδεικνύει τη θετική αντιμετώπιση της ελληνικής ακαδημαϊκής κοινότητας για την Ανοικτή Επιστήμη. Από την πλευρά της, η κ. Κιντή ανέφερε ότι χρειάζονται μελέτες και πολιτικές από τους αρμόδιους φορείς της Πολιτείας για τη θέσπιση και υιοθέτηση πολιτικών Ανοικτής Πρόσβασης στα Πανεπιστήμια. Ο κ. Θωμαΐδης ανέφερε τις δυνατότητες χρηματοδότησης δημοσιεύσεων σε περιοδικά Ανοικτής Πρόσβασης από τα Πανεπιστήμια, ως ένα κίνητρο προς την ερευνητική κοινότητα, αλλά επίσης στη δυνατότητα διεύρυνσης των γνωστικών πεδίων, μέσω διαφόρων συνεργασιών και του διαμοιρασμού των δεδομένων και των δημοσιεύσεων που προσφέρει η Ανοικτή Επιστήμη. Μέσα σε αυτό το περιβάλλον κινήτρων, το ενδιαφέρον της παγκόσμιας ερευνητικής κοινότητας για τις πολιτικές Ανοικτής Επιστήμης χαρακτηρίζεται αυξανόμενο.
