Σταματάκης Αντώνης, Καθηγητής Βιολογίας-Βιολογίας Συμπεριφοράς, Εργαστήριο Βιολογίας-Βιοχημείας, Τμήμα Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ
Η ανάπτυξη του εγκεφάλου είναι μια σύνθετη διαδικασία που κατευθύνεται από την αλληλεπίδραση γονιδίων και περιβάλλοντος, τόσο κατά την εμβρυϊκή όσο και κατά τη νεογνική ζωή. Περιβαλλοντικοί παράγοντες μπορούν να τροποποιήσουν δραματικά την έκφραση γονιδίων που διαμορφώνουν τη δομή του εγκεφάλου κι έτσι να διαφοροποιήσουν μακροπρόθεσμα τη συμπεριφορά του οργανισμού. Μετά τη γέννηση, στους ανθρώπους αλλά και σε πολλά άλλα ζωικά είδη, κεντρική θέση ανάμεσα στους περιβαλλοντικούς παράγοντες έχει η σχέση του νεογνού με τη μητέρα του ή εν γένει αυτούς που το φροντίζουν. Διαταραχές στη σχέση νεογνού-φροντιστών έχουν συσχετισθεί με διαφόρων τύπων παθολογίες αργότερα στη ζωή του ατόμου π.χ. στο νευρικό, καρδιαγγειακό και ανοσολογικό σύστημα.
Στο εργαστήριο Βιολογίας-Βιοχημείας του Τμήματος Νοσηλευτικής του ΕΚΠΑ, έχουμε αναπτύξει με την Ομότιμη Καθηγήτρια κα Φωτεινή Στυλιανοπούλου ένα ζωικό μοντέλο σε αρουραίους που προσομοιώνει τη μητρική παραμέληση σε ανθρώπους, μια σχετικά συχνή αρνητική πρώιμη εμπειρία. Το μοντέλο αυτό βασίζεται στην ψυχολογική θεωρία του «ασταθούς δεσμού», που προτείνει ότι για το νεογνό μια σταθερή, προβλέψιμη σχέση με τη μητέρα του (ή γενικότερα με αυτούς που το φροντίζουν) είναι απαραίτητη ώστε να αναπτύξει φυσιολογικές συναισθηματικές αντιδράσεις. Διαταραχή αυτού του σταθερού δεσμού κατά τη νεογνική ηλικία μπορεί να οδηγήσει σε προβληματικές συμπεριφορές κατά την ενήλικο ζωή.
Στο μοντέλο που έχουμε αναπτύξει, νεογνά αρουραίου μαθαίνουν να προσανατολίζονται σε έναν λαβύρινθο προς τη θέση όπου βρίσκεται η μητέρας τους μέσω οσφρητικών ερεθισμάτων. Όταν όμως το νεογνό φτάσει κοντά στη μητέρα του, η πρόσβαση του σε αυτήν παρεμποδίζεται. Η συνολική διάρκεια της παρέμβασης είναι πολύ μικρή (~15 λεπτά ημερησίως για 4 ημέρες) και αξίζει να σημειωθεί ότι μετά το πέρας των ~15 λεπτών, το νεογνό επιστρέφει στη φωλιά με τη μητέρα του και μάλιστα δέχεται πιο έντονη μητρική φροντίδα, σε σχέση με ζώα ελέγχου (που δεν έχουν υποστεί κάποια παρέμβαση). Συνεπώς το νεογνό βιώνει μια εμπειρία όπου η μητέρα του ενώ είναι συνεχώς παρούσα και το ίδιο αντιλαμβάνεται την παρουσία της, δεν μπορεί να λάβει συνεχώς από αυτήν την αναμενόμενη φροντίδα, μια συνθήκη που μοιάζει με αυτό που αντιμετωπίζουν παιδιά με μητρική παραμέληση.
Αυτή η αρνητική νεογνική εμπειρία επηρεάζει πολλές εγκεφαλικές δομές και λειτουργίες: Για παράδειγμα, τα αρσενικά ζώα που ως νεογνά έχουν υποστεί τη «μητρική παραμέληση» εμφανίζουν ως ενήλικα, μεταβολές στη νευροχημεία και την κυτταροαρχιτεκτονική του μεταιχμιακού συστήματος του εγκεφάλου τους και ειδικά του προμετωπιαίου φλοιού τους. Στη δομή αυτή παρατηρείται μείωση των επιπέδων ντοπαμίνης, απώλεια νευρώνων και μυελίνης, ενώ αντίθετα αύξηση των μικρογλοιακών κυττάρων υπό συνθήκες στρες. Αυτές οι νευροχημικές και κυτταρικές μεταβολές συνοδεύονται στα ζώα που έχουν υποστεί ως νεογνά «μητρική παραμέληση» από εμμονική, μη-ευέλικτη συμπεριφορά, μειωμένο έλεγχο της επιθετικότητά τους, μειωμένη κοινωνική αλληλεπίδραση και ανηδονία.
Η υπολειτουργία του προμετωπιαίου φλοιού, συμπεριλαμβανομένης της μειωμένης ντοπαμινεργικής νευροδιαβίβασης, έχει συνδεθεί με πολλές ψυχιατρικές καταστάσεις, όπως η σχιζοφρένεια, η ΔΕΠΥ και η κατάθλιψη. Έτσι, στους άμεσους στόχους μας, μέσω ενός ερευνητικού προγράμματος που χρηματοδοτείται από το ΕΛΙΔΕΚ, είναι η μελέτη της εμπλοκής της ντοπαμινεργικής νευροδιαβίβασης σε μία πιθανή «Οδό Αρνητικών Συνεπειών», που θα επηρεάζει τη γέννηση, διαφοροποίηση και μετανάστευση νευρικών και γλοιακών κυττάρων και θα μπορούσε να ευθύνεται και για ανθρώπινες ψυχοπαθολογίες.
Η συνεδρία έληξε για λόγους ασφάλειας.