Ξεμπλέκοντας το κουβάρι του λόγου στις νοητικές του συνιστώσες: η ενεργός μνήμη

Κώστας Πόταγας, Αναπληρωτής Καθηγητής Νευρολογίας και Νευροψυχολογίας, Ιατρική Σχολή ΕΚΠΑ, Α΄ Νευρολογική Κλινική, Αιγινήτειο Νοσοκομείο

Δημήτρης Κασελίμης, Μεταδιδακτορικός ερευνητής, Ιατρική Σχολή ΕΚΠΑ[1]

Μονάδα Νευροψυχολογίας και διαταραχών του Λόγου, Α΄ Νευρολογική Κλινική ΕΚΠΑ, Αιγινήτειο Νοσοκομείο

—————————————————————

Η βαθιά ριζωμένη ιδέα των ανεξάρτητων νοητικών λειτουργιών με τα αποκλειστικά τους «κέντρα» στον φλοιό του εγκεφάλου βρίσκεται υπό αμφισβήτηση[i] [ii]. Χάρη σε έναν μεγάλο αριθμό παρατηρήσεων ασθενών με αφασία ο Δημήτρης Κασελίμης έδειξε ότι η βλάβη του περίφημου «κέντρου του έναρθρου λόγου» του Broca δεν είναι ούτε αναγκαία ούτε απαραίτητη για την ύπαρξη της κλασικής «αφασίας Μπροκά»[iii]. Γενικότερα, η ταξινόμηση των αφασιών σε κατηγορίες («Μπροκά», «Βέρνικε», «αγωγής» κ.ά.) δεν μπόρεσε να επιβεβαιωθεί στην κλινική πράξη ενώ η αντιστοίχισή τους με βλάβες συγκεκριμένων «κέντρων» δεν απέδειξε μια καθολική ισχύ[iv].

Από την άλλη μεριά, η ανάλυση του λόγου σε βασικές νοητικές και νευροφυσιολογικές διεργασίες μπορεί να έχει σημαντικές συνέπειες για τον ορθολογικό σχεδιασμό θεραπευτικών παρεμβάσεων. Στο πλαίσιο αυτό, η αναθεώρηση της ιδέας ότι η αφασία είναι μια απλή διαταραχή του λόγου οδήγησε τον Δημήτρη Κασελίμη στην εντόπιση μιας σταθερής σχέσης ανάμεσα στη βαρύτητα της αφασίας και στα ελλείμματα της «ενεργού μνήμης»[v] [vi], της ικανότητας να συγκρατούμε νοερά δεδομένα που εξυπηρετούν την τρέχουσα δραστηριότητά μας[vii]. Είναι προφανές ότι μιλάμε χάρη σε αυτήν την ικανότητα. Τα δεδομένα που συγκρατούνται στο μυαλό μας, για πολύ λίγο, είναι διαφόρων ειδών, λέξεις ή χώροι η εικόνες (λεκτική και οπτικοχωρική ενεργός μνήμη) και στην αφασία πάσχει η πρόσβαση σε όλα[viii] και όχι μόνο στις λέξεις. Νευροψυχολογικές και απεικονιστικές μελέτες σε υγιείς εθελοντές μας δίνουν ενδείξεις για ένα κοινό ανατομικό υπόστρωμα μεταξύ γλώσσας και ενεργού μνήμης, μια γραμμή έρευνας πολλά υποσχόμενη.

Η σχέση λόγου και ενεργού μνήμης στηρίζεται περαιτέρω στις εργασίες του μεγάλου νευροψυχολόγου και συνεργάτη της Μονάδας μας Μιχάλη Πετρίδη.

Ο καθηγητής του πανεπιστημίου McGill Μιχάλης Πετρίδης, συνδιευθυντής του κοινού ΠΜΣ Κλινικής Νευροψυχολογίας και Νοητικών Νευροεπιστημών του ΕΚΠΑ, ανακηρύχθηκε Επίτιμος Διδάκτωρ της Ιατρικής, το 2019, για το συνολικό του έργο και τις έρευνές του για τον ρόλο του εγκεφαλικού φλοιού στη νόηση.

Οι μακροχρόνιες ανατομικές μελέτες του Μιχάλη Πετρίδη έδειξαν ότι η περιοχή του Broca, εγκεφαλικό «κέντρο» του λόγου των κλασικών εγχειριδίων νευρολογίας, είναι πανομοιότυπη στον άνθρωπο και στον μακάκο πίθηκο[ix], που ωστόσο δεν μιλάει! Τι θα μπορούσε να κάνει αυτή η περιοχή στους αμίλητους μακάκους; Με ευφυή πειράματα[x] φάνηκε ότι, και στα δυο είδη, υποστηρίζει την επιλογή των δεδομένων μέσα από τις άπειρες πληροφορίες της μνήμης μας βάσει της χρονικής και χωρικής σημασίας τους. Η «επιλεκτική ενεργός μνήμη» είναι απαραίτητη για την πιο απλή διήγηση στην οποία η σειρά των γεγονότων έχει σημασία. Μπορεί να είναι «το πρωί ήπια καφέ, πήρα το αμάξι, πήγα στη δουλειά, πάρκαρα» ή το ιστορικό που πρέπει να δώσει, με ακρίβεια, ο ασθενής στον γιατρό του. Η ενεργός μνήμη είναι ίσως μία από τις βασικές νοητικές διεργασίες που συνιστούν τον λόγο, τόσο βασικές που τις χρησιμοποιεί π.χ. ο μακάκος για να επιβιώσει βάσει των δεδομένων που του παρέχονται από το περιβάλλον και τη μνήμη του.

---

[1] Τώρα Επίκουρος Καθηγητής Νευροψυχολογίας, Τμήμα Ψυχολογίας, Πάντειο Πανεπιστήμιο

---

[i] Π.χ., Tremblay & Dick. Broca and Wernicke are dead, or moving past the classic model of language neurobiology Brain & Language 2016, 162: 60–71

[ii] Charidimou et al. Why is it difficult to predict language impairment and outcome in patients with aphasia after stroke? Journal of Clinical Neurology 2014; 10: 75-83.

[iii] π.χ. Kasselimis et al. The dichotomous view on IFG lesion and non-fluent aphasia. Neurological Sciences, 2015; 36: 1687-1690.

[iv] Kasselimis et al. The unbridged gap between clinical diagnosis and contemporary research on aphasia: A short discussion on the validity and clinical utility of taxonomic categories. Brain and Language, 2017; 164: 63-67.

[v] Potagas et al., Short-term and working memory impairments in aphasia. Neuropsychologia 2011; 49: 2874-8.

[vi] Kasselimis et al. Are memory deficits dependent on the presence of aphasia in left brain damaged patients? Neuropsychologia 2013; 51:1773-6.

[vii] Τη λέμε και «μνήμη εργασίας», θα μπορούσαμε να μιλάμε για «τρέχουσα μνήμη», τη μνήμη του παρόντος.

[viii] Kasselimis, et al. Working memory impairment in aphasia: The issue of stimulus modality. Journal of Neurolinguistics, 2018; 48: 104-116.

[ix] Petrides, et al. The prefrontal cortex: comparative architectonic organization in the human and the macaque monkey brains. Cortex, 2012; 48: 46-57.

[x] Π.χ. Amiez and Petrides. Selective involvement of the mid-dorsolateral prefrontal cortex in the coding of the serial order of visual stimuli in working memory. Proceedings of the National Academy of Sciences USA, 2007; 104: 13786-13791.