O κ. Κωνσταντίνος Καρτάλης είναι Καθηγητής Φυσικής Περιβάλλοντος και Κλίματος στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών και Μέλος της Επιστημονικής Επιτροπής της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την Κλιματική Αλλαγή.
H Διάσκεψη του 2023, δεν θα μείνει στην ιστορία για την αποφασιστικότητα της σε ότι αφορά στη σταδιακή κατάργηση των ορυκτών καυσίμων. Η μάχη ως προς αυτό το θέμα χάθηκε, καθώς ο αρχικός στόχος για τη σταδιακή κατάργηση (phase out) των ορυκτών καυσίμων γρήγορα υποβιβάσθηκε στο στόχο για τη σταδιακή μείωση (phase down) και τελικά κατέληξε – στο πλαίσιο μίας συμβιβαστικής λύσης που κατάφερε να διασώσει, σε ένα βαθμό, το κύρος της Διάσκεψης και μαζί και αυτό των Ηνωμένων Εθνών – στο στόχο της μετάβασης μακριά από τα ορυκτά καύσιμα (transitioning away). Με την ισχνή αυτή απόφαση, χάνεται πολύτιμος χρόνος σε μία περίοδο που η κλιματική αλλαγή εξελίσσεται ταχύτερα από τη λήψη και την εφαρμογή των αναγκαίων αποφάσεων για το μετριασμό της.
Αν και η παραπάνω έκπτωση έχει βαρύνουσα σημασία καθώς η σταδιακή κατάργηση των ορυκτών καυσίμων είναι ο μόνος – κυριολεκτικά – τρόπος για να αντιμετωπισθεί η κλιματική αλλαγή, θα ήταν άδικο να μην αναφερθούν κάποιες θετικές εξελίξεις. Αλλωστε η τελική απόφαση της Διάσκεψης αριθμεί 21 σελίδες, με μία μόλις να αναφέρεται στο επίμαχο ζήτημα των ορυκτών καυσίμων. Στις υπόλοιπες σκιαγραφούνται τα αποτελέσματα από πρωτοβουλίες που δρομολογήθηκαν στο πλαίσιο της Διάσκεψης και δημιουργούν ένα γόνιμο πλαίσιο διεθνούς συνεργασίας σε θέματα που δεν ήταν μεν στην 1η γραμμή της προσοχής, πλην όμως συμβάλλουν σημαντικά στην πολυδιάστατη – περιβάλλον, κοινωνία, οικονομία, ενέργεια, τεχνολογία – προσέγγιση της κλιματικής αλλαγής.
Ποιά λοιπόν τα βασικά χαρακτηριστικά της Διάσκεψης; Τι κερδήθηκε και τι χάθηκε;
Ο παγκόσμιος απολογισμός (Global stocktake)
Η Διάσκεψη ξεκίνησε με κάτι που θεωρήθηκε ως ούριος άνεμος για μία απόφαση προς την κατεύθυνση της σταδιακής κατάργησης των ορυκτών καυσίμων. Πρόκειται για την απολογιστική έκθεση (global stocktake) των Ηνωμένων Εθνών σύμφωνα με την οποία τα Εθνικά Σχέδια μείωσης των εκπομπών συμπεριλαμβανόμενων και των μακροχρόνιων δεσμεύσεων των χωρών που ανήκουν στο γκρούπ των 20 μεγαλύτερων και ταχύτερων οικονομιών (G20) για ισοδύναμα μηδενικές (net zero) εκπομπές, σημείωσαν υστέρηση ως προς τους στόχους τους (τόσο τους χρονικούς όσο και τους ποσοτικούς), γεγονός που εκτιμήθηκε ότι θα οδηγήσει σε αύξηση της θερμοκρασίας κατά 3 βαθμούς Κελσίου εντός του τρέχοντος αιώνα. Δυστυχώς ο ούριος άνεμος δεν κράτησε πολύ καθώς με την έναρξη της Διάσκεψης, φάνηκε ότι τα ορυκτά καύσιμα είχαν ένα ισχυρό lobby υποστήριξης.
Η επιστήμη αντεπιτίθεται
Στην απόφαση της Διάσκεψης φιλοξενούνται αρκετές θετικές αναφορές για την 6η επιστημονική έκθεση της Διακυβερνητικής Επιτροπής για την Κλιματική Αλλαγή (IPCC), τον επιστημονικό δηλαδή βραχίονα των Ηνωμένων Εθνών. Οι αναφορές αφορούν ειδικότερα την αξιοπιστία των διαπιστώσεων της Διακυβερνητικής Επιτροπής ως προς το στόχο της συγκράτησης της αύξησης της θερμοκρασίας κάτω του 1.5 βαθμού Κελσίου. Οι πολλαπλές αναφορές δεν είναι τυχαίες. Είναι ουσιαστικά η απάντηση στην αμφισβήτηση της αξίας της επιστημονικής γνώσης, που σημειώθηκε κατά τη διάρκεια της Διάσκεψης.
Η κρίσιμη παράγραφος 28 και τα ορυκτά καύσιμα
Πρόκειται για την παράγραφο της απόφασης που αναφέρεται ειδικότερα στη μείωση των εκπομπών αερίων θερμοκηπίου. Το σημείο που ξεχωρίζει είναι η αναφορά για την απομάκρυνση από τα ορυκτά καύσιμα (transitioning away from fossil fuels) αντί για αυτή που ήταν πολυπόθητη, δηλαδή της σταδιακής κατάργησης (phase out). Προβληματίζουν επίσης αρκετά σημεία στην ίδια παράγραφο: η αναφορά στο ρόλο που μπορούν να έχουν τα μεταβατικά καύσιμα (φυσικό αέριο) στην ενεργειακή μετάβαση, η προτροπή για την επιτάχυνση της εισαγωγής τεχνολογιών δέσμευσης και αποθήκευσης άνθρακα που θεωρούνται – από σημαντικό τμήμα της επιστημονικής κοινότητας και το σύνολο σχεδόν των μη κυβερνητικών οργανώσεων – ως άλλοθι για την περιορισμένη μείωση των εκπομπών, και η αναφορά στην παραγωγή υδρογόνου χαμηλού άνθρακα αντί δηλαδή του πράσινου υδρογόνου που αξιοποιεί ενέργεια από αναενώσιμες πηγές για την ηλεκτρόλυση του νερού
Το τέλος των ενισχύσεων στα ορυκτά καύσιμα
Μία σημαντική απόφαση της Διάσκεψης αφορά στη σταδιακή κατάργηση των κρατικών ενισχύσεων στα ορυκτά καύσιμα, με την εξαίρεση αυτών που συμβάλλουν στην αντιμετώπιση της ενεργειακής φτώχειας ή στη δίκαιη μετάβαση. Η σημασία αυτής της απόφασης γίνεται φανερή όταν διαπιστώνεται ότι ακόμα και χώρες που έχουν δεσμευθεί για την κλιματική ουδετερότητα το έτος 2050 (ΗΠΑ, Μεγάλη Βρετανία, Νορβηγία, Νέα Ζηλανδία, κ.α.), συνεχίζουν να ενισχύουν τρέχουσες ή και νέες εξορύξεις. Αν και σε διεθνές επίπεδο υπάρχουν και αποφάσεις που δεν ευνοούν τα ορυκτά καύσιμα (για παράδειγμα η απόφαση της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Επενδύσεων να μην ενισχύει επενδύσεις που αξιοποιούν ορυκτά καύσιμα), χρειάζεται να διανυθεί αρκετός δρόμος ακόμα για να μηδενισθούν οι ενισχύσεις.
Η πυρηνική ενέργεια (ξανά) στο προσκήνιο
Στο άρθρο 28, γίνεται επίσης αναφορά στην πυρηνική τεχνολογία, παρά το γεγονός ότι η κατασκευή νέων εγκαταστάσεων παραγωγής πυρηνικής ενέργειας είναι ιδιαίτερα ακριβή σε σύγκριση με αντίστοιχες μονάδες παραγωγής ηλιακής και αιολικής ενέργειας, το κόστος της ηλεκτρικής ενέργειας είναι 7 φορές υψηλότερο, ενώ απαιτείται μεγάλο χρονικό διάστημα – της τάξης των 15-20 ετών – για την κατασκευή τους. Δηλαδή θα είναι αργά όταν θα έχουν κατασκευαστεί, την ίδια ώρα που υπάρχουν ταχύτερες και ασφαλέστερες λύσεις. Σε κάθε περίπτωση το lobby της πυρηνικής ενέργειας επιχειρεί να αναδείξει τη δυναμική της πυρηνικής ενέργειας, προβάλλοντας κυρίως τη νέα γενιά των μικρών πυρηνικών αντιδραστήρων. Φαίνεται όμως να παραβλέπει το γεγονός ότι τα τελευταία δύο καλοκαίρια, πολλοί πυρηνικοί αντιδραστήρες στην Ευρώπη χρειάσθηκε να διακόψουν τη λειτουργία τους λόγω της ξηρασίας και της συνακόλουθης μείωσης των απαιτούμενων ποσοτήτων νερού.
Ο καιρός της καθαρής ενέργειας
Στον αντίποδα, η παράγραφος 28 επισημαίνει ως προτεραιότητες τον τριπλασιασμό της παραγωγής ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές το 2030 σε σχέση με το 2022 καθώς και το διπλασιασμό του ετήσιου ρυθμού (από 2% στο 4%) αύξησης στην εξοικονόμιση ενέργειας μέχρι το 2030. Οι προτεραιότητες αυτές δεν υποστηρίχθηκαν από την Κίνα, την Ινδία, τη Ρωσία μεταξύ άλλων χωρών. Στο περιθώριο της Διάσκεψης παρουσιάστηκαν επίσης στοιχεία που απαντούν στην παραφιλολογία που αναπτύσσεται για την περιβαλλοντική καταστροφή που προκαλούν οι ΑΠΕ λόγω της εξόρυξης των μετάλλων που απαιτούνται για την κατασκευή τους. Σύμφωνα με τα στοιχεία αυτά, η συνολική ποσότητα που εξορύσσεται σε παγκόσμιο επίπεδο για υποδομές ΑΠΕ είναι μόλις το 1% της αντίστοιχης για τα ορυκτά καύσιμα. Σε ότι αφορά στην Ελλάδα, οι παραπάνω αποφάσεις ενισχύουν ακόμα περισσότερο τη δυναμική για ΑΠΕ και δίνουν παράλληλα την ευκαιρία για τη σταδιακή διασφάλιση της ενεργειακής της αυτονομίας (μέσω των ΑΠΕ), χωρίς δηλαδή να απαιτούνται οι αμφίβολης απόδοσης εξορύξεις υδρογονανθράκων στις ελληνικές θάλασσες.
Το μεθάνιο στο στόχαστρο
Το δυναμικό θέρμανσης του μεθανίου είναι 25 φορές μεγαλύτερο από το αντίστοιχο του διοξείδιου του άνθρακα για περίοδο 100 ετών αλλά μέχρι και 85 φορές για περίοδο 20 ετών. Παρόλα αυτά του αποδίδεται λιγότερη προσοχή λόγω της σημαντικά χαμηλότερης συγκέντρωσης του στην ατμόσφαιρα. Στη Διάσκεψη στο Ντουμπάι, περισσότερες από 150 χώρες υπέγραψαν τη δέσμευση για το μεθάνιο (Global Methane Pledge), επισημαίνοντας την ανάγκη να περιορισθούν οι εκπομπές του κατά 30% το 2030. Σημειώνεται ότι όπως και στην περίπτωση των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, τρείς από τις χώρες με τις υψηλότερες εκπομπές αερίων θερμοκηπίου (Κίνα, Ινδία και Ρωσία) δεν υπέγραψαν τη δέσμευση για τη μείωση των εκπομπών μεθανίου. Εχει ενδιαφέρον να σημειωθεί ότι δορυφόροι που τέθηκαν πρόσφατα σε τροχιά γύρω από τη Γη, έχουν εντοπίσει μεγάλες εκπομπές μεθανίου που δεν έχουν δηλωθεί στο απογραφικό σύστημα των Ηνωμένων Εθνών, από εγκαταστάσεις πετρελαίου, φυσικού αερίου και άνθρακα.
Χρηματοδότηση για το κλίμα (climate finance) – κάποια θετικά βήματα
To θέμα της χρηματοδότησης των δράσεων για το μετριασμό της κλιματικής αλλαγής και την προσαρμογή σε αυτή, απασχολεί κάθε Διάσκεψη για την Κλιματική Αλλαγή. Παρά τις καλές προθέσεις και τις παχυλές υποσχέσεις, οι πόροι που συγκεντρώνονται δεν επαρκούν για να δρομολογηθούν τα έργα και οι δράσεις που απαιτούνται, με αποτέλεσμα το χάσμα Βορρά – Νότου διαρκώς να διευρύνεται. Η Διάσκεψη στο Ντουμπάι, τα κατάφερε καλύτερα καθώς οι οικονομικές δεσμεύσεις – και από τη διοργανώτρια χώρα – ξεπέρασαν τα συνήθη μεγέθη, όμως η απόσταση παραμένει μεγάλη.
To Ταμείο για τις Ζημίες και τις Απώλειες (Loss and Damage) – υψηλές προσδοκίες, περιορισμένα αποτελέσματα
Το Ταμείο για τις ζημιές και τις απώλειες στοχεύει στη χρηματοδότηση των αναπτυσσόμενων χωρών για την αποκατάσταση ζημιών και απωλειών που έχουν υποστεί εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής, τη στιγμή μάλιστα που δεν έχουν συμβάλει σε αυτή. Το πρόβλημα με το Ταμείο είναι ότι δεν υπάρχει ρητή υποχρέωση των αναπτυγμένων χωρών να το στηρίξουν οικονομικά, ενώ οι οικονομικές συμμετοχές δεν ήταν πάντα στο ύψος των περιστάσεων. Για παράδειγμα, η οικονομική συμμετοχή των ΗΠΑ ανήλθε σε μόλις 17.5 εκατομύρια δολάρια ΗΠΑ, λιγότερο δηλαδή από τις αντίστοιχες συμμετοχές της Ιρλανδίας ή της Ισπανίας. Φθάνοντας στο τέλος της Διάσκεψης, οι οικονομικές συμμετοχές προς το Ταμείο από τις αναπτυγμένες χώρες διαμορφώθηκαν σε 770 εκ δολάρια ΗΠΑ. Το ποσό ακούγεται υψηλό, όμως είναι οι αποδοχές του Κριστιάνο Ρονάλντο για τρισήμιση έτη στην ποδοσφαρική ομάδα της Σαουδικής Αραβίας όπου αγωνίζεται, ενώ εκτιμάται ότι με αυτό το ποσό το Ταμείο θα καλύψει μόλις το 0.2% των ετήσιων αναγκών των αναπτυσσόμενων χωρών.
Προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή
Μία σημαντική απόφαση της Διάσκεψης στο Ντουμπάι, αφορά το πλαίσιο που συμφωνήθηκε για την προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή, πλαίσιο στο οποίο είχε αποδοθεί επί πολλά έτη επείγων χαρακτήρας από χώρες (κυρίως Αφρικανικές) που είναι ευάλωτες στην κλιματική αλλαγή και τις επιπτώσεις της. Με την απόφαση, η προσαρμογή αποκτά το ίδιο βάρος και προσοχή όπως ο μετριασμός, ενώ αναγνωρίζεται η σημασία της για την κοινωνική συνοχή, την προστασία της υγείας και την αντιμετώπιση της παγκόσμιας φτώχειας.
Πόλεις και Κλιματική Αλλαγή
Κατά την 1η Διάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για την Κλιματική Αλλαγή το έτος 1995, το 44% του παγκόσμιου πληθυσμού ζούσε σε πόλεις. Σήμερα το ποσοστό αυτό έχει αυξηθεί στο 55% και αναμένεται να διαμορφωθεί στο 68% το 2050. Παράλληλα οι πόλεις καταναλώνουν το 75% της πρωτογενούς ενέργειας και είναι υπεύθυνες για το 70% των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα. Κατά τη διάρκεια της Διάσκεψης στο Ντουμπάι, διοργανώθηκε για 1η φορά, ειδική Συνάντηση για την κλιματική δράση στις πόλεις, ενώ 70+ εθνικές κυβερνήσεις συμφώνησαν στην ενίσχυση της συνεργασίας με τις τοπικές και περιφερειακές αρχές σε θέματα σχεδιασμού, χρηματοδότησης, εφαρμογής και παρακολούθησης των δράσεων για το μετριασμό της κλιματικής αλλαγής. Σημειώνεται τέλος ότι το μήνυμα των Δημάρχων που συμμετείχαν στη Συνάντηση ήταν «nothing for us without us”, μήνυμα που διαμορφώνει μία νέα αρχιτεκτονική για την αστική διακυβέρνηση σε ότι αφορά στην κλιματική δράση και τη διαχείριση της ενέργειας.
Βιώσιμη γεωργία και τρόφιμα
Είναι σημαντικό ότι η γεωργία και ο τομέας των τροφίμων απασχόλησαν τη Διάσκεψη, με 158 χώρες να υποστηρίζουν τη διακήρυξη για τη βιώσιμη γεωργία, τα ανθεκτικά συστήματα τροφίμων και την κλιματική δράση. Είναι σημαντικό επίσης ότι κατά τη διάρκεια της Διάσκεψης, ο Διεθνής Οργανισμός Τροφίμων και Γεωργίας (FAO: Food and Agriculture Organization), ανακοίνωσε το πρόγραμμα δράσης του για την αντιμετώπισης της πείνας, χωρίς όμως να θίγεται το όριο του 1.5 βαθμού Κελσίου. Σημαντικές προτεραιότητες του προγράμματος αυτού είναι η μείωση των εκπομπών μεθανίου κατά 25% μέχρι το 2030 (σε σχέση με το 2020), η αναθεώρηση των διατροφικών οδηγιών με στροφή σε λιγότερη κατανάλωση κρέατος και η προώθηση νομοθεσίας για τον περιορισμό μέχρι το 2030 των διαφημίσεων παιδικών τροφών.
Επιτέλους, κάποιος χώρος για τη φύση και τη βιοποικιλότητα
Χωρίς να είναι αξιοσημείωτο σημείο της Διάσκεψης, είναι σημαντικό ότι προέκυψε κοινή δήλωση για το Κλίμα, τη Φύση και τον Ανθρωπο που υπογράφηκε από 18 χώρες. Παράλληλα ανακοινώθηκαν χρηματοδοτικά σχέδια ύψους 2.5 δις δολαρίων ΗΠΑ για την προστασία δασών μεγάλης κλίμακας. Η εκτίμηση είναι ότι το θέμα της φύσης και βιοποικιλότητας θα αποτελέσει κεντρικό στοιχείο στη Διάσκεψη για το Κλίμα που θα πραγματοποιηθεί το 2025 στη Βραζιλία.
Πολιτισμός και Κλιματική Δράση
Στο πλαίσιο της Διάσκεψης, τριανταπέντε χώρες συμφώνησαν μαζί με την UNESCO, την Ευρωπαϊκή Ενωση, την Εuropa Nostra και άλλα συλλογικά όργανα στο χώρο του πολιτισμού, στη Διακήρυξη για το ρόλο και τη σημασία του πολιτισμού για την κλιματική δράση (Cultural-based Climate Action). Είναι σημαντικό ότι το κείμενο της Διακήρυξης δεν εξαντλείται στην αντιμετώπιση των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής στην πολιτιστική κληρονομιά, αλλά αναφέρεται επίσης στη σημασία και το ρόλο που μπορεί να έχει ο πολιτισμός (culture) στη μετάδοση των μηνυμάτων που σχετίζονται με την κλιματική αλλαγή στους πολίτες καθώς και στην ενεργοποίηση τους. Τέλος το κείμενο προτείνει να δίνεται ισότιμη σημασία στον πολιτισμό/πολιτιστική κληρονομιά στα Εθνικά Σχέδια των Κρατών Μελών για την αντιμετώπιση των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής, πρόταση που έχει ιδιαίτερη σημασία καθώς στο 70%+ των Εθνικών Σχεδίων η αναφορά είτε δεν υπάρχει ή είναι εξαιρετικά αφαιρετική.
Η (τραυματική) εμπειρία της αποχώρησης των ΗΠΑ από τη Συμφωνία για το Κλίμα
Η αποχώρηση των Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής από τη Συμφωνία των Ηνωμένων Εθνών για το Κλίμα επί προεδρίας Τράμπ, κόστισε σημαντικά σε χρόνο σε ότι αφορά στη μείωση των εκπομπών αερίων θερμοκηπίου, περιόρισε τη διεθνή συνεργασία και μείωσε τη δυναμική των Ηνωμένων Εθνών ως καταλύτη πολυμερών διαπραγματεύσεων. Ισως είναι για αυτό το λόγο που η απόφαση της Διάσκεψης στο Ντουμπάι αναφέρεται εμφατικά στη δέσμευση (commitment) για πολυμερείς συνεργασίες καθώς και στον καθοριστικό ρόλο της διεθνούς συνεργασίας για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής ιδιαίτερα στο πλαίσιο της βιώσιμης ανάπτυξης και της εξάλειψης της φτώχειας.
O MVP της Διάσκεψης
Παρά τη σύγχυση που επικράτησε ως προς την κοινή θέση της Ευρωπαϊκής Ενωσης για τη Διάσκεψη στο Ντουμπάι (από τις σπάνιες περιπτώσεις που επτά χώρες μειοψήφισαν), η Ευρωπαϊκή Ενωση ήταν ο πολυτιμότερος εταίρος στις διαπραγματεύσεις. Με ένα ισχυρό νομικό οπλοστάσιο, φιλόδοξους στόχους (μείωση κατά 55% των αερίων θερμοκηπίου το 2030, προς το 90% το 2040 και κλιματική ουδετερότητα το 2050) και ένα πολυδιάστατο πλέγμα πολιτικών (για την ενέργεια, τη φύση και τα δάση, τη γεωργία, τις μεταφορές, τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, κ.α.), η Ε.Ε. κατάφερε να σηκώσει σημαντικό βάρος των διαπραγματεύσεων και να διατηρήσει αναφορές στο κείμενο αποφάσεων που κρατούν ζωντανή τη σταδιακή κατάργηση (ανεξάρτητα αν αναφέρεται ή όχι) των ορυκτών καυσίμων.
Το 2024 στο Αζερμπαιτζάν, το 2025 στη Βραζιλία
Και στην περίπτωση του Αζερμπαιτζάν, όπως και στην περίπτωση των Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων που φιλοξένησαν τη Διάσκεψη του 2023, ο προβληματισμός σχετίζεται με το γεγονός ότι πρόκειται για μία οικονομία που εξαρτάται από τα ορυκτά καύσιμα (το 50% του ακαθάριστου εγχωρίου προϊόντος) και κατά συνέπεια η σταδιακή κατάργηση της χρήσης των ορυκτών καυσίμων δεν μπορεί να είναι προτεραιότητα της. Στην περίπτωση της Βραζιλίας, οι προσδοκίες είναι σημαντικά υψηλότερες, λ.χ. για τη σύγκλιση Βορρά-Νότου, την ενίσχυση των ευάλωτων χωρών, την προστασία των δασών αλλά και τη δραστικότερη μείωση των εκπομπών αερίων θερμοκηπίου.
Μία καταληκτική σκέψη
To 2024 ανοίγει με νωπή ακόμα τη συμβιβαστική απόφαση της Διάσκεψης των Ηνωμένων Εθνών για την Κλιματική Αλλαγή στο Ντουμπάι. Η εξειδίκευση των ειδικότερων σημείων της απόφασης και η ενεργοποίηση των μηχανισμών για την υλοποίηση τους αποτελεί ίσως τη σημαντικότερη προτεραιότητα για το διάστημα μέχρι την επόμενη Διάσκεψη στο Αζερμπαιτζάν. Αλλωστε οι Διασκέψεις αυτού του τύπου δεν κρίνονται μόνο από τις αποφάσεις που προκύπτουν ή τις υποσχέσεις που ανακοινώνονται κατά τις εργασίες τους, αλλά κυρίως από την πρόοδο που συντελείται ως προς την υλοποίηση των αποφάσεων και υποσχέσεων μέχρι την επόμενη Διάσκεψη, δηλαδή ένα έτος μετά. Σε κάθε περίπτωση, η απόφαση περί των ορυκτών καυσίμων δεν δεσμεύει τις χώρες να εφαρμόσουν περισσότερο φιλόδοξες πολιτικές, λ.χ. για τη σταδιακή τους κατάργηση. Με άλλα λόγια να μην χρησιμοποιηθεί (η απόφαση) ως ένα βολικό άλλοθι.
Βλ. επίσης: https://www.dianeosis.org/2024/01/ti-apofasise-i-cop28-sto-dubai/
Η συνεδρία έληξε για λόγους ασφάλειας.