Αναθεώρηση του Συντάγματος: Το παρελθόν και οι προκλήσεις του μέλλοντος

*Γράφει ο Σπύρος Βλαχόπουλος Καθηγητής της Νομικής Σχολής, μέλος του Συμβουλίου Διοίκησης του Πανεπιστημίου Αθηνών. Εφημερίδα «Πανεπιστήμιο Αθηνών», Φύλλο 3, κυκλοφόρησε με «Το Βήμα της Κυριακής» 30 Μαρτίου 2025

Το Σύνταγμα του 1975 αναθεωρήθηκε τέσσερις φορές. Η πρώτη συνταγματική αναθεώρηση του 1986 υπήρξε συγκρουσιακή και μονοθεματική, έχοντας ως μοναδικό αντικείμενο τον περιορισμό των «υπερεξουσιών» του Προέδρου της Δημοκρατίας. Στο πλαίσιο αυτό, καταργήθηκαν αρμοδιότητες του Προέδρου της Δημοκρατίας, όπως η κύρωση των νόμων, η πρόωρη διάλυση της Βουλής σε περίπτωση προφανούς δυσαρμονίας της σύνθεσης της Βουλής με το λαϊκό αίσθημα και η δυνατότητά του να απευθύνει διάγγελμα στον λαό και να κηρύσσει μόνος του τη χώρα σε κατάσταση πολιορκίας.

Η συνταγματική αναθεώρηση που ολοκληρώθηκε το 2001 ήταν συναινετική και πολυθεματική. Χωρίς να επιφέρει ριζικές μεταβολές στο συνταγματικό κείμενο, τροποποίησε το ένα τρίτο περίπου των συνταγματικών διατάξεων και κινήθηκε σε μια εκσυγχρονιστική κατεύθυνση. Ενδεικτικά αναφέρονται η προσθήκη νέων δικαιωμάτων, όπως της συμμετοχής στην κοινωνία της πληροφορίας και της προστασίας των προσωπικών δεδομένων, και η κατοχύρωση πέντε ανεξάρτητων διοικητικών αρχών.

Η επόμενη συνταγματική αναθεώρηση του 2008 ήταν περιορισμένης έκτασης και οδήγησε στην τροποποίηση τριών μόνο συνταγματικών διατάξεων, με κυριότερη από αυτές την κατάργηση του απόλυτου επαγγελματικού ασυμβιβάστου των βουλευτών που είχε θεσπιστεί το 2001. Η τελευταία συνταγματική αναθεώρηση του 2019 υπήρξε «σημειακή», επιχειρώντας να αντιμετωπίσει ορισμένες δυσλειτουργίες του πολιτεύματος.

Έτσι και πέρα από τη διευκόλυνση σύστασης εξεταστικών επιτροπών από την αντιπολίτευση, η κυριότερη μεταβολή συνίσταται στην εκλογή του Προέδρου της Δημοκρατίας ακόμη και με απλή πλειοψηφία στη Βουλή, αποσυνδέοντας έτσι τη διαδικασία εκλογής του από το ενδεχόμενο πρόωρων εκλογών. Περαιτέρω, μειώθηκε η απαιτούμενη πλειοψηφία για την ανάδειξη των μελών των Ανεξάρτητων Διοικητικών Αρχών από τα τέσσερα στα τρία πέμπτα της Διάσκεψης των Προέδρων της Βουλής, ενώ προβλέφθηκε η λαϊκή νομοθετική πρωτοβουλία: με υπογραφή πεντακοσίων χιλιάδων πολιτών με δικαίωμα ψήφου μπορούν να εισάγονται προτάσεις νόμων στη Βουλή. Η τόσο σημαντική αυτή θεσμική καινοτομία ουδέποτε λειτούργησε, αφού ακόμα δεν θεσπίστηκε ο εκτελεστικός του Συντάγματος νόμος.

Όσον αφορά την επόμενη συνταγματική αναθεώρηση, θα ήταν λάθος να προσπεράσουμε το γεγονός ότι η δημοκρατία μας πλέον έχει «κουράσει», όπως αποδεικνύεται από τη μεγάλη αποχή των πολιτών από τις εκλογικές διαδικασίες και την άνοδο του λαϊκισμού. Αλλά και σύμφωνα με πρόσφατες έρευνες, το 13,3% των Ελλήνων πιστεύει ότι υπάρχει καλύτερο πολίτευμα από την κοινοβουλευτική δημοκρατία, το 13% θεωρεί ότι σε ορισμένες περιπτώσεις η δικτατορία είναι ίσως προτιμότερη από τη δημοκρατία, ενώ το 69,7% δηλώνει δυσαρεστημένο από τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί η δημοκρατία στην Ελλάδα.

Ήρθε λοιπόν η ώρα να σκεφτούμε πρωτότυπα και στο επίπεδο της συνταγματικής αναθεώρησης. Να εκσυγχρονίσουμε το Σύνταγμά μας και να το προσαρμόσουμε στη νέα πραγματικότητα. Όχι μόνο να καταργήσουμε παρωχημένες διατάξεις που δίνουν την εντύπωση ενός «τεχνολογικά αναλφάβητου» Συντάγματος, αλλά και να τολμήσουμε την εισαγωγή νέων διατάξεων, που θα αναφέρονται λ.χ. σε αποτελεσματικά θεσμικά αντίβαρα, στην ενίσχυση του ελεγκτικού ρόλου της Βουλής, στην αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής, στην τεχνητή νοημοσύνη, στη ρύθμιση του Διαδικτύου, στην απλούστευση της απονομής της δικαιοσύνης και σε πολλά άλλα.

Σε κάθε πάντως περίπτωση ένα είναι το σίγουρο: Το Σύνταγμά μας, όσο πετυχημένο και αν αποδείχθηκε, χρειάζεται ένα γερό «lifting».

Αναθεώρηση του Συντάγματος: Το παρελθόν και οι προκλήσεις του μέλλοντος