Σχετικά με τη βιοποικιλότητα και την επόμενη Διάσκεψη των μερών (COP15) της Σύμβασης για τη Βιολογική Ποικιλότητα, με αφορμή τη δημοσίευση με τίτλο: “The world’s scientific panel on biodiversity needs a bigger role”. Nature, 2021, 597: 7-8, από τον Αναπληρωτή Καθηγητή Βιοποικιλότητας και Οικολογίας Πληθυσμών του Τμήματος Βιολογίας του ΕΚΠΑ, κ. Παρμακέλη Αριστείδη.
Σύμφωνα με τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Περιβάλλοντος «Βιοποικιλότητα ονομάζεται η ποικιλία των οικοσυστημάτων (φυσικό κεφάλαιο), των ειδών και των γονιδίων που υπάρχουν στον κόσμο ή σε έναν συγκεκριμένο οικότοπο. Η απώλεια της βιοποικιλότητας, η κατάρρευση των οικοσυστημάτων και η κλιματική αλλαγή είναι οι βασικότερες απειλές για την ανθρωπότητα τις ερχόμενες δεκαετίες. Η βιοποικιλότητα ’έχει ζωτική σημασία για την ευημερία του ανθρώπου διότι παρέχει υπηρεσίες οι οποίες στηρίζουν τις οικονομίες και τις κοινωνίες μας., όπως η επικονίαση, η ρύθμιση του κλίματος, η αντιπλημμυρική προστασία, η γονιμότητα του εδάφους και η παραγωγή τροφίμων, καυσίμων, ινών και φαρμάκων».
Δίχως αμφιβολία, το ανθρώπινο είδος επηρεάζει ευρύτατα και με ταχύ ρυθμό τη λειτουργία της Βιόσφαιρας, σε τέτοιο βαθμό που δικαιολογείται η εισαγωγή μιας νέας γεωλογικής περιόδου, του Ανθρωπόκαινου. Ο άνθρωπος: α) έχει τροποποιήσει το 50% της ξηράς, β) καταναλώνει το 40% της ετήσιας πρωτογενούς παραγωγής, γ) έχει αυξήσει το CΟ2 και άλλα αέρια του θερμοκηπίου σε τέτοιο βαθμό, που μια μικρή αύξηση της παγκόσμιας θερμοκρασίας θα επισκιάσει την κανονική διακύμανση σε βάθος χιλιετιών, δ) λόγω της θήρευσης και της υπεραλίευσης έχει οδηγήσει τους θηρευτές, τόσο στην ξηρά όσο και στη θάλασσα, σε κίνδυνο εξαφάνισης ή σε εξαφάνιση. Το Ανθρωπόκαινο χαρακτηρίζεται από πρωτοφανή ρυθμό παγκόσμιων εξαφανίσεων και βιολογική ομογενοποίηση. Κατά το 2ο μισό του 20ου αιώνα ο ρυθμός εξαφάνισης των ειδών έφτασε σε πρωτοφανείς ρυθμούς στην ιστορία της Γης. Σήμερα η διατήρηση και προστασία της βιοποικιλότητας είναι μια παγκόσμια περιβαλλοντική πρόκληση.
Η επιστημονική κοινότητα και οι ηγεσίες των χωρών εδώ και 30 χρόνια προσπαθούν να βρουν ένα τρόπο να επιβραδύνουν και βαθμιαία να αντιστρέψουν την απώλεια ειδών σε παγκόσμιο επίπεδο. Γεγονός είναι ότι δεν τα έχουν καταφέρει. Αυτός είναι και ο λόγος που η σύμβαση για τη βιολογική ποικιλότητα (ΣΒΠ) έχει αναθεωρήσει τους στόχους της με ορίζοντα το 2050 και όχι το 2020, όπως ανέφερε αρχικά ο στρατηγικός σχεδιασμός. Το 2022 η διεθνής κοινότητα θα έχει άλλη μια ευκαιρία να αξιολογήσει τα μέχρι τώρα αποτελέσματα, να αναθεωρήσει τους στόχους και να θέσει το πλαίσιο των ενεργειών ώστε να επιτευχθεί το «όραμα του 2050» για την βιολογική ποικιλότητα. Την ευκαιρία αυτή παρέχει η 15η Διάσκεψη των μερών (COP15) της Σύμβασης για τη Βιολογική Ποικιλότητα. H συνάντηση αυτή θα λάβει χώρα στην Κίνα (Κούνμινγκ, 28 Απριλίου-5 Μάϊου 2022).
Με αφορμή αυτή την επικείμενη διάσκεψη, υπήρξε μια δημοσίευση σε ένα από τα πλέον έγκριτα διεθνή επιστημονικά περιοδικά (Nature 597: 7-8, 2021, https://www.nature.com/articles/d41586-021-02339-3), με τίτλο «The world’s scientific panel on biodiversity needs a bigger role». Στη δημοσίευση αυτή έγιναν μερικές επισημάνσεις σχετικά με τη βιοποικιλότητα του πλανήτη μας και εκφράστηκε η άποψη ότι σε αυτές τις διασκέψεις σχετικά με τη βιοποικιλότητα, θα είχε ιδιαίτερη βαρύτητα η συμμετοχή των επιστημόνων που ασχολούνται με τη βιοποικιλότητα και συγκροτούν τη Διακυβερνητική Πλατφόρμα Επιστημονικής-Πολιτικής για τη Βιοποικιλότητα και τις Οικοσυστημικές Υπηρεσίες (IPBES) των Ηνωμένων Εθνών. Οι συγγραφείς ανέλυσαν τους λόγους που δικαιολογούν αυτή την συμμετοχή και τις θέσεις τους για αλλαγές που θα πρέπει να γίνουν στην προσπάθεια των χωρών και των διεθνών φορέων, να ανασχέσουν τις απώλειες στη παγκόσμια βιοποικιλότητα.
Ερευνητές από όλο τον κόσμο έχουν συμβάλει στη διαμόρφωση αυτού του σχεδίου, μέσω των οργάνων των Ηνωμένων Εθνών και μέσω πανεπιστημίων και διαφόρων επιστημονικών δικτύων. Ωστόσο από αυτή την προσπάθεια απουσίαζε ο κατάλληλος συνδετικός κρίκος. Το 2012, πλήθος κυβερνήσεων ίδρυσε τη Διακυβερνητική Πλατφόρμα Επιστημονικής-Πολιτικής για τη Βιοποικιλότητα και τις Οικοσυστημικές Υπηρεσίες (IPBES). Η πλατφόρμα αυτή συγκεντρώνει και αναλύει τα πλέον πρόσφατα βιβλιογραφικά δεδομένα και συντάσσει περιοδικές εκθέσεις σχετικά με την τρέχουσα κατάσταση της παγκόσμιας βιοποικιλότητας και των οικοσυστημικών υπηρεσιών. Σύμφωνα με την τελευταία έκθεση το 2020, ο παγκόσμιος ρυθμός εξαφάνισης ειδών είναι ήδη τουλάχιστον δεκάδες έως εκατοντάδες φορές υψηλότερος από τον μέσο ρυθμό των τελευταίων 10 εκατομμυρίων ετών και επιταχύνεται, ξεπερνώντας τα προτεινόμενα όρια και πιθανά υποβαθμίζοντας την ικανότητα της βιόσφαιρας να προσαρμοστεί σε ενδεχόμενες απότομες περιβαλλοντικές αλλαγές. Κατά μέσο όρο, οι χερσαίες οικολογικές κοινότητες παγκοσμίως έχουν χάσει τουλάχιστον το 20% της αρχικής τους βιοποικιλότητας, ποσοστό που είναι διπλάσιο από το προτεινόμενο όριο ασφαλείας πέρα από το οποίο μπορεί να τεθεί σε κίνδυνο η υγιής λειτουργία των μεγαδιαπλάσεων. Ωστόσο, οι χώρες που διοργανώνουν την COP15, δεν συμπεριέλαβαν την IPBES στη συζήτηση που θα λάβει χώρα στις προπαρασκευαστικές συναντήσεις που προηγούνται της COP15, όπως αντίστοιχα είχαν συμπεριλάβει τη Διακυβερνητική Επιτροπή των Ηνωμένων Εθνών για το κλίμα, στις προπαρασκευαστικές συζητήσεις που προηγήθηκαν της διάσκεψης για την αλλαγή του κλίματος. Η συμμετοχή της IPBES, στις συναντήσεις αυτές κρίνεται καθοριστική καθώς ως συμβουλευτικός φορέας σε θέματα βιοποικιλότητας, θα μπορούσε να αξιολογήσει τις διάφορες εισηγήσεις που θα δεχτούν οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής.
Για παράδειγμα, η ορολογία σχετιζόμενη με τη βιοποικιλότητα δεν είναι ευρέως γνωστή και πολλές φορές η κατανόηση κάποιων όρων αποτελεί πρόκληση για τους αρμόδιους χάραξης πολιτικής. Ο όρος βιοποικιλότητα, όπως έχει περιγραφεί σε διάφορες διασκέψεις, δεν χρησιμοποιείται συχνά και δεν είναι εύκολα αντιληπτός εκτός της επιστημονικής κοινότητας. Ταυτόχρονα, η ίδια η σημασία της βιοποικιλότητας για τον πλανήτη και τον άνθρωπο, δεν τυγχάνει ευρείας αποδοχής.
Τα τελευταία χρόνια, διάφορες ομάδες επιστημόνων επισημαίνουν ότι η παρουσίαση των στόχων για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας, θα πρέπει να γίνεται με τρόπους σχετικά απλούς, οι οποίοι χωρίς να υπολείπονται σε επιστημονική ακρίβεια θα μπορούν ταυτόχρονα να είναι κατανοητοί από το ευρύτερο κοινό και θα προδιαθέτουν τη συμμετοχή του στην προστασία αυτής. Κάποιοι υποστηρίζουν ότι θα πρέπει να υπάρχει μια έκφραση-πρόταση που θα περιγράφει το στόχο της διατήρησης της βιοποικιλότητας η οποία θα πρέπει να είναι εύληπτη και απλή όπως ακριβώς είναι οι εκφράσεις που περιγράφουν τους στόχους που έχουν τεθεί για την κλιματική αλλαγή, «μηδενικές εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου» ή «διατήρηση της παγκόσμιας αύξησης της θερμοκρασίας κάτω από 1,5°C». Σε μια δημοσίευση που έγινε το 2020, αναφέρθηκε ότι η επιστημονική κοινότητα θα πρέπει να θέσει το στόχο της διατήρησης της βιοποικιλότητας μέσα από τη διατύπωση μιας και μόνο πρότασης όπως «διατήρηση της εξαφάνισης γνωστών ειδών σε λιγότερα από 20 είδη ανά 100 χρόνια».
Η εξαφάνιση των ειδών ως εκτιμητής της βιοποικιλότητας έχει αρκετές φορές συζητηθεί αλλά δεν έχει υπάρξει καθολική αποδοχή από την επιστημονική κοινότητα. Είναι όμως σαφές ότι σε αυτή την πρόταση, οι επιστήμονες δεν επεδίωξαν να αντικαταστήσουν τις πολλαπλές όψεις της βιοποικιλότητας με έναν και μόνο αριθμό, αλλά να επικοινωνήσουν το πρόβλημα της απώλειας της βιοποικιλότητας με τρόπο που θα γινόταν αντιληπτός από όσο το δυνατό περισσότερους εμπλεκόμενους.
Μια άλλη ομάδα προτείνει ένα σύνθετο δείκτη, ένα ενιαίο αριθμό/αποτέλεσμα που θα υπολογίζεται λαμβάνοντας υπόψιν αρκετές από τις παραμέτρους της βιοποικιλότητας όπως η κατάσταση των πληθυσμών των ειδών και των οικοσυστημάτων και οι υπηρεσίες που παρέχει η βιοποικιλότητα στους ανθρώπους (επικονίαση, νερό). Αυτός ο δείκτης προτείνεται να θεωρηθεί ισοδύναμος του δείκτη ανθρώπινης ανάπτυξης των Ηνωμένων Εθνών, ο οποίος υπολογίζεται με βάση τρεις επιμέρους δείκτες που σχετίζονται με την υγεία, την εκπαίδευση και το εισόδημα των πολιτών και έχει υιοθετηθεί παγκοσμίως ως μέτρο ευημερίας και υγείας.
Μια τρίτη ιδέα, η οποία αποκαλείται «Nature Positive», δημοσιεύθηκε (go.nature.com/2ydk89n) από συμμετέχοντες στους πιο σημαντικούς οργανισμούς/φορείς διατήρησης και περιβαλλοντικής επιστήμης στον κόσμο. Οι διαμορφωτές της ιδέας αυτής, θεωρούν ότι όλες οι παγκόσμιες περιβαλλοντικές συμφωνίες των Ηνωμένων Εθνών, θα έπρεπε να περιλαμβάνουν τρεις κοινούς στόχους: καμία απώλεια της φύσης από το 2020 και μετά (η φύση μπορεί να συνεχίσει να υποβαθμίζεται σε ορισμένες περιοχές, η απώλεια όμως θα πρέπει να αντισταθμίζεται από τα οφέλη διατήρησης σε άλλες περιοχές), μερική ανάκαμψη βιοποικιλότητας μέχρι το 2030 και πλήρης ανάκαμψη βιοποικιλότητας μέχρι το 2050. Στις τρέχουσες συμφωνίες των Ηνωμένων Εθνών για τη βιοποικιλότητα, την ανάσχεση της κλιματικής αλλαγής και την καταπολέμηση της απερήμωσης (ερημοποίησης), έχουν τεθεί διαφορετικοί στόχοι και ακολουθούνται διαδικασίες που μόνο περιστασιακά εμφανίζουν συνέργειες μεταξύ τους. Συνεπώς, θα πρέπει να καταβληθεί προσπάθεια ώστε όλες οι περιβαλλοντικές συμφωνίες μαζί να υπηρετούν συνδυαστικά ένα ενιαίο σύνολο αρχών και στόχων.
Όλες οι ιδέες που παρουσιάστηκαν έχουν πλεονεκτήματα αλλά ενέχουν και κινδύνους. Για αυτό πρέπει να αξιολογούνται από επιστήμονες που σχετίζονται με τη βιοποικιλότητα και μπορούν να προσφέρουν διεξόδους. Σε αυτό το θέμα είναι ζωτικής σημασίας ο ρόλος της IPBES. Η πλατφόρμα αυτή συγκεντρώνει μια μεγάλη κοινότητα ερευνητών που είναι ειδικοί στην βιοποικιλότητα, ενώ πολύ πιο σημαντικό είναι το γεγονός ότι μετέχουν σε αυτήν εκπρόσωποι χωρών χαμηλού και μεσαίου εισοδήματος, αλλά και εκπρόσωποι των αυτόχθονων λαών του κόσμου. Οι κυβερνήσεις που συμμετέχουν στην οργάνωση της COP15 θα πρέπει να απευθυνθούν στην IPBES και να ζητήσουν να αξιολογήσει τις ιδέες που θα τους παρουσιαστούν για το επόμενο σχέδιο δράσης για τη βιοποικιλότητα. Μόνο έτσι θα διασφαλιστεί ότι τα μέτρα που θα λάβουν θα έχουν την υποστήριξη και αποδοχή μιας ευρύτατης ομάδας επιστημόνων, ειδικά όταν τα μέτρα αυτά αφορούν περιοχές του κόσμου που είναι ιδιαίτερα πλούσιες σε βιοποικιλότητα και δεν επιδέχονται πειραματισμούς.
Η απώλεια της βιοποικιλότητας είναι μια απειλή για τον πλανήτη και την ανθρωπότητα, που μπορεί να συγκριθεί με αυτήν της κλιματικής αλλαγής. Για το λόγο αυτό, οι παγκόσμιοι ηγέτες θα πρέπει να συνεργαστούν με την IPBES προκειμένου να αναθεωρήσουν την αντίληψη τους σχετικά με την απώλεια της βιοποικιλότητας, αλλά και να διασφαλίσουν την καλύτερη δυνατή αποτελεσματικότητα των μέτρων. Παράλληλα, μέσα από την αλληλεπίδραση με την IPBES, οι απειλές θα γίνουν ορατές και στους πλέον δύσπιστους και οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής δεν θα έχουν άλλη επιλογή από να σκύψουν πάνω από το πρόβλημα.
