της Ζηνοβίας (Τζένη) Λιαλιούτη, Επίκουρης Καθηγήτριας στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του ΕΚΠΑ. Το άρθρο βασίζεται σε ανακοίνωση της στο πλαίσιο του διεθνούς, επιστημονικού εργαστηρίου, The Global 1922. Local sites, global contexts, που πραγματοποιήθηκε στη Σάμο, 2-3 Αυγούστου 1922.
Θα μπορούσε να συνυπάρξει η αρχή της αυτοδιάθεσης, όπως την προέβαλε ο πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών, Γούντροου Γουίλσον, στο πλαίσιο των διακηρύξεών του για τη φυσιογνωμία του μεταπολεμικού κόσμου, με την ‘Ελλάδα των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών’, όπως την οραματίστηκε ο Ελευθέριος Βενιζέλος;
Ο Βενιζέλος κέρδισε τις εντυπώσεις της αμερικανικής αντιπροσωπείας στη Διάσκεψη Ειρήνης, στο Παρίσι, το 1919, για την ευφυία, τη ρητορική του δεινότητα και τις διπλωματικές του δεξιότητες. Δεν έπεισε, όμως, τον Αμερικανό Πρόεδρο και τον κύκλο των συμβούλων του ότι η παραχώρηση της περιοχής της Σμύρνης στην Ελλάδα ήταν συμβατή με την αρχή της αυτοδιάθεσης.
Εν τούτοις, για μια μερίδα Αμερικανών διανοητών, η ‘Μεγάλη Ελλάδα’ ήταν μια ρεαλιστική και επιθυμητή προοπτική. Ξεχωρίζει εδώ η περίπτωση του William Scott Ferguson, καθηγητή στο πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ, με ειδίκευση στην αρχαία ελληνική ιστορία. Ο Ferguson ήταν μέλος της ομάδας των Αμερικανών ειδικών, που είχε αναλάβει να γνωμοδοτήσει για τη χάραξη των συνόρων στην Ευρώπη και την Εγγύς Ανατολή, κατά τις διαπραγματεύσεις ειρήνης του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Για τον Ferguson, ο ελλαδικός χώρος θα έπρεπε να νοηθεί, πρωτίστως, ως ‘αρχιπέλαγος΄. Επέμενε ότι τα μικρασιατικά παράλια και η ηπειρωτική Ελλάδα συνιστούσαν, για ιστορικούς, πολιτισμικούς και οικονομικούς λόγους, μια αδιάσπαστη ενότητα και υποστήριζε με θέρμη τις ελληνικές διεκδικήσεις στην περιοχή της Μικράς Ασίας. Ωστόσο, οι εισηγήσεις αυτές απορρίφθηκαν από τους ομολόγους του στην αρμόδια για τα ελληνικά θέματα ομάδα ειδικών.
Παρόμοιες θέσεις με αυτές του Ferguson υποστήριζε ο δημοσιογράφος και συγγραφέας, Herbert Adams Gibbons, συγγραφέας, μεταξύ άλλων, μιας εγκωμιαστικής βιογραφίας του Ελευθερίου Βενιζέλου, η οποία εκδόθηκε στα 1920. Σύμφωνα με τον Gibbons, οι ελληνικές διεκδικήσεις στη Μικρά Ασία θεμελιώνονταν στη μακραίωνη παρουσία του ελληνικού στοιχείου στο συγκεκριμένο γεωγραφικό χώρο και στη διατήρηση της διακριτής ταυτότητας της ‘ελληνικής φυλής’ στα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας. Στο ίδιο μήκος κύματος, ο Frank H. Simonds χαιρέτιζε, στα 1920, τη δημιουργία της ‘Ελλάδας των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών’ υποστηρίζοντας ότι έτσι η χώρα θα ανακτούσε τη θέση που είχε κατά την αρχαιότητα ως μεγάλης εμπορικής δύναμης στη Μεσόγειο.
Παράλληλα, στο πλαίσιο της εκστρατείας θετικής προβολής των συμμάχων χωρών των ΗΠΑ κατά τη διάρκεια του Πολέμου, μία σειρά παρεμβάσεων στον αμερικανικό δημόσιο λόγο έδινε έμφαση στην ιδέα ότι η Ελλάδα αποτελούσε διαχρονικά ανάχωμα της Δύσης απέναντι στην Ανατολή από την εποχή του μυθικού ‘Θησέα έως τον Ελευθέριο Βενιζέλο’, κατά τη χαρακτηριστική διατύπωση του Caroll Mitchell, καθηγητή αρχαιολογίας στο πανεπιστήμιο George Washington. Σε αυτή τη συγκυρία, κεντρική θέση στην εικόνα της Ελλάδας στον αμερικανικό δημόσιο λόγο είχε η έννοια του μαχόμενου έθνους υπέρ της ελευθερίας.
Σε αυτήν την θετικά διακείμενη προς τη ‘Μεγάλη Ελλάδα’ επιχειρηματολογία, αξίζει να προσεχτεί η εικόνα της Ελλάδας ως νεωτερικού κρατικού μορφώματος. Αυτή θα πρέπει να κατανοηθεί και σε σχέση με την αμφίσημη – ενίοτε και εξαιρετικά αρνητική – πρόσληψη του ρόλου των ευρωπαϊκών Μεγάλων Δυνάμεων στην ευρύτερη περιοχή των Βαλκανίων και της Μέσης Ανατολής από τους Αμερικανούς αξιωματούχους. Για τους τελευταίους, οι αποικιακές πρακτικές των Μεγάλων Δυνάμεων είχαν οδηγήσει σε μια προβληματική συνύπαρξη του κοινωνικού και πολιτισμικού εκδυτικισμού με τον πολιτικό αντιδυτικισμό. Υπό αυτό το πρίσμα, το ηγετικό προφίλ του Ελευθερίου Βενιζέλου θεωρείτο εγγύηση για τη συγκρότηση ενός ισχυρού ελληνικού κράτους, ικανού να ακυρώσει ορισμένες από τις μεθοδεύσεις των ευρωπαϊκών δυνάμεων κατά τη διαμόρφωση της μεταπολεμικής τάξης πραγμάτων. Στην οπτική αυτής της ομάδας των Αμερικανών διανοητών, η ‘Μεγάλη Ελλάδα’, νοούμενη πρωτίστως ως εγχείρημα οικονομικής και πολιτισμικής ηγεμονίας, θα μπορούσε να είναι συμβατή με την ουιλσονιανή ατζέντα.
Ωστόσο, η πρόσληψη των ελληνικών διεκδικήσεων στον αμερικανικό δημόσιο λόγο δεν ήταν ενιαία. Η ‘Μεγάλη Ελλάδα’ βρέθηκε επανειλημμένα στο στόχαστρο της κριτικής του αμερικανικού Τύπου. Δεν ήταν λίγοι οι σχολιαστές που απέρριπταν τη δημιουργία μιας ‘ελληνικής αυτοκρατορίας’, όπως τη χαρακτήριζαν, θεωρώντας το όλο εγχείρημα σαθρό και εξαιρετικά προβληματικό ως προς τη θεμελίωσή του, ενώ, συγχρόνως, επισήμαναν πως η έξαρση του ελληνικού εθνικισμού και η μικρασιατική εκστρατεία αποτελούσαν τροχοπέδη στην οικονομική ανασυγκρότηση της χώρας.
Σε κάθε περίπτωση, οι ιδέες που διαμορφώθηκαν για το χαρακτήρα του ελληνικού κράτους σε αυτή τη συγκυρία αποτελούν ένα πολύ ενδιαφέρον πεδίο μελέτης, καθώς εγκαινιάζουν έναν αιώνα πυκνών, ελληνοαμερικανικών διασταυρώσεων.
Η συνεδρία έληξε για λόγους ασφάλειας.