100 χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή: Πώς οι πρόσφυγες φοιτητές άλλαξαν το Πανεπιστήμιο Αθηνών

Άρθρο της Ελπίδας Οικονομίδη στον Ελεύθερο Τύπο. Το Ιστορικό Αρχείο του Πανεπιστημίου Αθηνών, με την επιστημονική ευθύνη του προέδρου του, αναπληρωτή καθηγητή Βαγγέλη Καραμανωλάκη, μοιράζεται με τον Ελεύθερο Τύπο της Κυριακής τεκμήρια από την παρουσία των προσφύγων στο Ιδρυμα, προσωπικές ιστορίες, αλλά και τις συνθήκες διαβίωσης και σπουδών των προσφύγων φοιτητών, που άλλαξαν το προφίλ του σπουδαστή στο Ιδρυμα κατά τις δεκαετίες του 1920 και του 1930.

Μνήμες από ένα από τα τραγικότερα γεγονότα που σημάδεψαν τη σύγχρονη Ιστορία της Ελλάδας «ξυπνάει» η έλευση του 2022. Εκατό χρόνια συμπληρώνονται από την Καταστροφή της Σμύρνης, με τον ξεριζωμό των Ελλήνων της Ανατολής να έχει σημαδέψει ολόκληρες γενιές και τις περιγραφές και τις μνήμες προσφύγων που έζησαν τις θηριωδίες και τις λεηλασίες να συνεχίζουν να προκαλούν πόνο σε έναν ολόκληρο λαό.

Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή ένα προσφυγικό κύμα 1.200.000 ανθρώπων έφτασε στην Ελλάδα, σε τραγική σωματική και ψυχολογική κατάσταση. Η Ελλάδα, εν μέσω οικονομικής ένδειας, κλήθηκε να ανταποκριθεί σε επιτακτικές ανάγκες των προσφύγων, όπως η σίτιση, η στέγαση και η περίθαλψή τους.

Με την έλευση του προσφυγικού κύματος, ξεκίνησε στη χώρα η συζήτηση και για την εκπαίδευση των προσφύγων. Νέες και νέοι που έφτασαν στη χώρα και αναζητούσαν μια διέξοδο με στόχο την επαγγελματική τους αποκατάσταση διεκδίκησαν την είσοδό τους σε Πανεπιστήμια, με μερικούς από αυτούς να εξελίσσονται σε σπουδαίους εκπροσώπους των γραμμάτων, των τεχνών, αλλά και της οικονομίας.

Το Ιστορικό Αρχείο του Πανεπιστημίου Αθηνών μοιράζεται με τον Ελεύθερο Τύπο της Κυριακής τεκμήρια από την παρουσία των προσφύγων στο Ιδρυμα, προσωπικές ιστορίες, αλλά και τις συνθήκες διαβίωσης και σπουδών των προσφύγων φοιτητών, που άλλαξαν το προφίλ του σπουδαστή στο Ιδρυμα κατά τις δεκαετίες του 1920 και του 1930.

Τεκμήρια που θα αποτελέσουν αντικείμενο μελέτης, αλλά και μιας ψηφιακής έκθεσης, η οποία θα οργανωθεί από το Ιστορικό Αρχείο, με την επιστημονική ευθύνη του προέδρου, του αναπληρωτή καθηγητή Βαγγέλη Καραμανωλάκη. Η έκθεση θα πραγματοποιηθεί στο πλαίσιο των δράσεων που προγραμματίζει για το 1922 το Πανεπιστήμιο Αθηνών, αφιερωμένων στη Μικρασιατική Καταστροφή.

Η αρχή

Το Πανεπιστήμιο Αθηνών, το πρώτο και μόνο έως το 1926 Πανεπιστήμιο της χώρας, ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα έχει επιβάλει δίδακτρα στις φοιτήτριες και τους φοιτητές. Το 1890 εισάγονται στην Τριτοβάθμια Εκπαίδευση και οι πρώτες γυναίκες, με τα ποσοστά να παραμένουν πολύ χαμηλά στο σύνολο των 6.000 με 8.000 φοιτητών που σπούδαζαν την περίοδο του Μεσοπολέμου στο Ιδρυμα. Τα δίδακτρα στο Πανεπιστήμιο ενισχύουν την εικόνα ενός Ιδρύματος που απευθύνεται στα μεσαία και τα αστικά στρώματα και προσφέρει σπουδές στις εξής πέντε σχολές: Νομική, Φιλοσοφική, Θεολογική, Ιατρική και Φυσικομαθηματική, με το μεγαλύτερο ποσοστό των φοιτητών να σπουδάζει στη Νομική.

Στο πλαίσιο της κοινωνικής πολιτικής του Πανεπιστημίου, πριν από τη Μικρασιατική Καταστροφή, μερικές δεκάδες φοιτητές εισάγονταν δωρεάν, με το κράτος να καλύπτει τα έξοδα φοίτησής τους, όμως ο ερχομός των προσφύγων για πρώτη φορά σηματοδοτεί τη δημιουργία μίας νέας ευρείας κατηγορίας φοιτητών, οι οποίοι είναι άποροι.

Ηδη από το 1922 η είσοδος των προσφύγων στο Πανεπιστήμιο μεταβάλλει δραστικά τον χαρακτήρα του φοιτητικού πληθυσμού. Περίπου το 1/10 του συνόλου των φοιτητών ήταν πρόσφυγες, στην πλειονότητά τους ζούσαν σε άθλιες συνθήκες, κάποιοι είχαν έλθει στην Αθήνα χωρίς οικογένεια και πολλοί εξ αυτών εργάζονταν παράλληλα για να μπορούν να επιβιώσουν.

Οι πρόσφυγες φοιτητές είναι δραστήριοι, ιδρύουν συλλόγους, συγκροτούν Παμπροσφυγική Φοιτητική Ομοσπονδία και διαρκώς διεκδικούν περισσότερα προνόμια που δεν έχουν να κάνουν αποκλειστικά με την εκπαίδευσή τους, αλλά και τις συνθήκες διαβίωσής τους.

Από το Ιστορικό Αρχείο του Πανεπιστημίου Αθηνών ξεχωρίζει σειρά επιστολών προσφύγων προς το υπουργείο, τις διοικήσεις του Πανεπιστημίου, ακόμα και προς τον βασιλιά για ικανοποίηση προσωπικών και συλλογικών αιτημάτων. Πέρα από τις επιστολές, οι φωτογραφίες από τις μαζικές κινητοποιήσεις των φοιτητών και φοιτητριών, όπου περιλαμβάνονταν και προσφυγικά αιτήματα, αποτυπώνουν μια άλλη μορφή διεκδίκησης.

Οι φοιτητικές διεκδικήσεις που πυροδοτούνταν από τις δυσκολίες που αντιμετώπιζαν οι πρόσφυγες είχαν αντίκρισμα, καθώς αυτή η κατηγορία φοιτητών είχε, μεταξύ άλλων, το προνόμιο της μη καταβολής διδάκτρων, αλλά και της δωρεάν διανομής συγγραμμάτων, προνόμια που διατηρήθηκαν μέχρι και τη δεκαετία του 1940 και αφορούσαν τους πρόσφυγες αλλά και τα παιδιά τους.

Ενδεικτικά, το φοιτητικό συσσίτιο, το οποίο ξεκίνησε τη δεκαετία του ’20 για τους πρόσφυγες, υλοποιούντο υπό κακές συνθήκες και αποτέλεσε έναν λόγο διαμαρτυριών από τους πρόσφυγες φοιτητές, νέους και νέες που ζούσαν, στην πλειονότητά τους, κάτω από το όριο της φτώχειας.

Χωρίς τουαλέτες

Μία ακόμη ιστορία από τα αρχεία του Ιστορικού Αρχείου του Πανεπιστημίου Αθηνών αφορά η διαβίωση προσφύγων, μεταξύ αυτών και φοιτητών, στο Παναθηναϊκό Στάδιο. Οι συνθήκες ήταν τόσο κακές, που οι πρόσφυγες δεν είχαν καν τουαλέτες.

Η βρετανική Αστυνομία σε έγγραφό της προς την πρυτανεία του Ιδρύματος διαμαρτύρεται εντόνως κάνοντας λόγο για εκδίωξη από τα δωμάτια, ακόμα και για ποινική δίωξη τους, καθώς οι δρόμοι γέμιζαν από ακαθαρσίες.

Μέχρι και τη δεκαετία του 1940, η Πολιτεία καλύπτει σχεδόν στο σύνολο των προσφύγων φοιτητών, όσων είχαν χαρτί απορίας, σειρά αιτημάτων και προσφέρει προνόμια, που στην αρχή προκάλεσαν αντιδράσεις από τους υπόλοιπους φοιτητές για ευνοϊκή συμπεριφορά.

Η παρουσία των προσφύγων φοιτητών στο Πανεπιστήμιο αλλάζει τη σύνθεση του φοιτητικού πληθυσμού, καθώς αυξάνεται ο αριθμός γυναικών φοιτητριών, το κοινωνικό προφίλ του φοιτητή με μια ευρεία ομάδα άπορων φοιτητών, ενώ διαμορφώνονται παράλληλα και οι συνθήκες για τη συγκρότηση του φοιτητικού συνδικαλισμού όπως τον γνωρίζουμε μέχρι σήμερα με τη μορφή παρατάξεων, αλλά και με την εμφάνιση της Αριστεράς στα φοιτητικά αμφιθέατρα του Πανεπιστημίου.

Ο φοιτητής τότε και μετέπειτα ακαδημαϊκός Τάσος Αθανασιάδης γράφει στον βασιλιά

Ο Τάσος Αθανασιάδης (φωτό), συγγραφέας και ακαδημαϊκός, του οποίου το έργο «Οι Πανθέοι» τιμήθηκε με βραβείο από την Ακαδημία Αθηνών το 1961, έφτασε ως πρόσφυγας στην Ελλάδα σε ηλικία 9 ετών.

Τη δεκαετία του ’30, όντας φοιτητής στη Νομική Σχολή, αδυνατεί να λάβει το πτυχίο του, καθώς καλείται να καταβάλει το ποσό των 4.200 δραχμών, ποσό που κοστολογεί τα δίδακτρα του τελευταίου έτους του, αλλά και τα εξέταστρά του.

Σε επιστολή του προς τον βασιλιά Γεώργιο τον Β’, στις 29 Ιανουαρίου 1937, ζητάει τη βοήθειά του, ώστε να λάβει το πτυχίο του, περιγράφοντας τη δεινή κατάστασή του.

«Πρόσφυξ, χωρίς κανένα προστάτη, με μια χήρα αιώνια θλιμμένη μητέρα και αδελφή που παραιτήθηκε από κάθε εγκόσμια χαρά για να με συνδράμη στον αγώνα, αφού δοκιμάστηκα νυχτοήμερα για να φθάσω στο τέρμα των σπουδών μου, τώρα που είμαι καθ’ όλα έτοιμος για τις επί διπλώματος εξετάσεις της Νομικής Σχολής, αποκλείομαι», αναφέρει και συνεχίζει: «Κι έτος αυτό το λυτρωτικό δίπλωμα ως το περιμένει η μανούλα και η αδελφή μου αργεί και θ’ αργήσει. Πάνω στο προσκεφάλι μου χθες βράδυ. Θυμήθηκα την αίγλη και τη νεότητά Σας, και σε μια στιγμή σκίρτησα από χαρά -συγχωρήσατέ με- και δέος συνάμα, στην ιδέα της προσφυγής μου στη φιλανθρωπία Σας».

Οι πρόσφυγες φοιτητές έχουν ενεργή παρουσία μέσα από ατομικές αλλά και συλλογικές επιστολές, στις οποίες αιτούνται προνομίων. Η Ομοσπονδία Προσφύγων Φοιτητών σε επιστολή της προς το υπουργείο επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως ζητάει αναδρομική εγγραφή προσφύγων στο Πανεπιστήμιο, παράταση του δικαιώματος των εξετάσεων, αλλά και εξομοίωση των προσφύγων φοιτητών ως προς τη μετεγγραφή τους με όσους έχουν στρατευθεί. Αντίστοιχα, το υπουργείο και η πρυτανεία γίνονται δέκτες πολλών αιτημάτων που συνδέονται με τη φοίτησή τους, αλλά και άλλα δικαιώματά τους.

Πηγή: Ελεύθερος Τύπος