Στις 14 Ιανουαρίου 2024 δημοσιεύτηκε στο ethnos.gr άρθρο της Αναπληρώτριας Καθηγήτριας της Σ.Ε.Φ.Α.Α. του Ε.Κ.Π.Α., κ. Κωνσταντίνας Γογγάκη, με τίτλο «Κωνσταντίνος Θεοτόκης (1872-1923): Το πεζογραφικό και το ποιητικό του έργο από τον «Σύλλογο Ωφελίμων Βιβλίων»».
Πιο συγκεκριμένα το άρθρο αναφέρει:
Υπήρξε πολύπλευρη προσωπικότητα, ανθρωπιστής, οραματιστής, και χαρισματικός εκπρόσωπος της νεοελληνικής λογοτεχνίας
Το έτος 2023 συμπληρώθηκαν 100 χρόνια από τον θάνατο του μεγάλου Κερκυραίου δημιουργού Στέφανου-Κωνσταντίνου Θεοτόκη. Ο Ντίνος, όπως τον αποκαλούσαν οι φίλοι του, γεννήθηκε την 13η Μαρτίου 1872 και απεβίωσε την 1η Ιουλίου 1923, σε ηλικία 51 ετών.
Υπήρξε πολύπλευρη προσωπικότητα, ανθρωπιστής, οραματιστής, και χαρισματικός εκπρόσωπος της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Αν και γόνος, ο ίδιος, αριστοκρατικής οικογένειας, γοητεύτηκε από τις ιδέες του σοσιαλισμού, και τάχθηκε ανεπιφύλακτα υπέρ αυτών. Εμπνευσμένος και εμπνευστικός, μπόρεσε να εισηγηθεί τις αξίες αυτές και να επηρεάσει, σε μια εποχή ιδιαίτερα μεταβατική, με έντονες τάσεις για πολιτική, κοινωνική, ακόμη και λογοτεχνική διαφοροποίηση.
Πολυμάθεια και αγωνιστική συνείδηση
Ο λόγιος της Επτανησιακής Σχολής διέθετε εξαιρετική πολυμάθεια, με αποτέλεσμα, εκτός της πεζογραφίας, να επεκταθεί και σε άλλους τομείς. Ήδη από το 1884, σε ηλικία δεκατεσσάρων ετών, εξέδωσε με τον αδερφό του Δημήτριο την παιδική εφημερίδα Ελπίς. Ήταν από τους πρώτους οι οποίοι προσχώρησαν στο κίνημα του δημοτικισμού, οργανώνοντας μάλιστα μετέπειτα (1905, ως Μέλος της «Συντροφιάς των Εννέα») και συνέδριο δημοτικιστών στην Κέρκυρα.
Ο Θεοτόκης σπούδασε πέντε ομιλούμενες γλώσσες (γαλλική, αγγλική, γερμανική, ισπανική και ιταλική), καθώς και πέντε νεκρές γλώσσες (αρχαία ελληνική, λατινική, σανσκριτική, αρχαία περσική και εβραϊκή). Η ξεχωριστή αυτή γνώση τού έδωσε την δυνατότητα να εισχωρεί στις αντίστοιχες λογοτεχνίες, εμβαθύνοντας στα νοήματά τους δια του πρωτοτύπου. Μετέφρασε από τα σανσκριτικά «Βέδες», καθώς και αποσπάσματα επών από την ινδική λογοτεχνία («Κοσμογονία», «Μαχαμπαράτα»-Mahabharata), της οποίας θεωρείται ως ο πιο αξιόπιστος μεταφραστής μέχρι σήμερα. Επίσης μετέφρασε αρχαίους Έλληνες (Πινδάρου, ΙΔ΄ Ολυμπιόνικο), και Λατίνους συγγραφείς (Οράτιο, Βιργίλιο, Λουκρήτιο), όπως και ευρωπαίους συγγραφείς (Σαίξπηρ, Γκαίτε, Σίλλερ, Χάϊνε).
Στο Πανεπιστήμιο της Σορβόνης το 1889 εγγράφηκε στην Φυσικομαθηματική Σχολή, αλλά σπούδασε και θεωρητικά μαθήματα. Το πρώτο του έργο, «La vie des Montagnes», το οποίο έγραψε σε ηλικία 19 ετών, δημοσιεύθηκε κι απ’ τον εκδοτικό οίκο «Mercure de France». Από το Παρίσι αναχώρησε λόγω θανατηφόρας επιδημίας γρίπης, και το 1891 συνέχισε τις σπουδές του στη Βενετία. Εκεί γνώρισε την κατά δεκαεφτά χρόνια μεγαλύτερή του, αυστριακής καταγωγής, βαρώνη Ερνεστίνη φον Μάλοβιτς, την οποία παντρεύτηκε μετά την ενηλικίωσή του, στην Πράγα.
Ένα χρόνο αργότερα εγκαθίστανται στον πύργο των Καρουσάδων. Το 1895 απέκτησε την κόρη του Τίνα. Λίγο αργότερα όμως, το 1900, βίωσε τον πόνο του θανάτου, χάνοντας την κόρη του, πέντε ετών, από μηνιγγίτιδα. Η απώλεια αυτή τον συνόδευσε σε ολόκληρη τη ζωή του. Έτσι, συντετριμμένος για πάντα λόγω του θανάτου της μονάκριβης κόρης του, και ψυχικά απομακρυσμένος από τη σύζυγό του, στράφηκε στις σπουδές, στην γραφή και στους κοινωνικούς αγώνες.
Το 1895 συνδέθηκε με τον Λορέντζο Μαβίλη. Από τον επιστήθιο φίλο του επηρεάστηκε ακόμη και στο ενδιαφέρον του για τη σανσκριτική μυθολογία. Μαζί με τον Μαβίλη έλαβε μέρος το 1896 ως εθελοντής στην Επανάσταση της Κρήτης. Συμμετείχε επίσης στον ατυχή Ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897, στη Θεσσαλία. Αργότερα, το 1916, κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ο Θεοτόκης έλαβε ενεργό μέρος στο επαναστατικό κίνημα της Θεσσαλονίκης.
Κατά τη διάρκεια των σύντομων σπουδών του στο Γκρατς της Αυστρίας (1898), ο Θεοτόκης γνώρισε τη μαρξιστική φιλοσοφία και τον Νίτσε, και στράφηκε προς τις θεωρητικές επιστήμες. Στο Γκρατς και μετέπειτα στο Μόναχο (1907-1909), σπούδασε κλασική φιλολογία, κοινωνιολογία και φιλοσοφία. Κατά τη διετή του διαμονή στη Γερμανία συνδέθηκε με τον Κώστα Χατζόπουλο – πρωτοπόρο του δημοτικισμού και του σοσιαλισμού στην Ελλάδα – και ασπάστηκε την σοσιαλιστική ιδεολογία. Με τον Χατζόπουλο τους συνέδεσε μια βαθιά φιλία, καθώς είχαν ως κοινό στόχο την πνευματική αφύπνιση του λαού.
Το 1904 μια μελέτη του Θεοτόκη, την οποία δημοσίευσε στον Νουμά, είχε ως θέμα «Σανσκριτική και καθαρεύουσα». Γενικά, η λογοτεχνική του δημιουργία εστιάστηκε κυρίως στην πεζογραφία. Τα διηγήματά του – ιδίως κατά την περίοδο 1898-1910 – είχαν επιρροές από τον γερμανικό ιδεαλισμό, τα ζητήματα μεσαιωνικής μυθολογίας, κ.ά. Απομακρυσμένος, στην αρχή, από τη σύγχρονή του πραγματικότητα, άλλαξε αίφνης πορεία, διαγράφοντας μια εξελικτική διαδρομή: από την ψυχογραφική ηθογραφία και την αισθητιστική γραφή, προς τον κοινωνικό ρεαλισμό – ιδεολογικά διαπνεόμενο από τον σοσιαλισμό – και τον νατουραλισμό.
Σοσιαλιστική πνοή στο λογοτεχνικό έργo
Το 1908, ο Θεοτόκης, παραιτήθηκε από τα κληρονομικά του δικαιώματα, αρνούμενος και τυπικά την αριστοκρατική τάξη. Ως ένας από τους πρόδρομους σοσιαλιστές λογοτέχνες, συνδέθηκε με τις κινητοποιήσεις των λαϊκών τάξεων για ουσιαστική αντιμετώπιση της κοινωνικής ανισότητας. Αποτέλεσε τον βασικό δημιουργό της ίδρυσης του ‘Σοσιαλιστικού Ομίλου της Κέρκυρας’, μαζί με τους Σπύρο Νικοκάβουρα, Ειρήνη Δενδρινού (Δεντρινού), Μάρκο Ζαβιτσιάνο, Νίκο Λευτεριώτη (Λευθεριώτη), Στέφανο Γισδάκη, κ.ά.
Συμμετείχε επίσης και στην ίδρυση του ‘Αλληλοβοηθητικού Εργατικού Συνδέσμου Κερκύρας’ (1910-1914). Το 1912 τιμήθηκε από την κυβέρνηση με το παράσημο του Σταυρού του Σωτήρος, αλλά δεν αποδέχτηκε το βραβείο. Αρνήθηκε και κρατικά παράσημα που του πρόσφεραν για τις υπηρεσίες του και επαγγελματικούς διορισμούς. Ακόμη κι όταν η φτώχεια τον εξουθένωνε, απέρριψε τον διορισμό του σε κρατική Διεύθυνση Λογοκρισίας στην Αθήνα.
Στην Κέρκυρα το 1912 οι πολύχρονες προσπάθειες για την οργάνωση των εργαζομένων στα εργοστάσια του νησιού, απέδωσαν σημαντικούς καρπούς. Εν μέσω απεργιών, μια νέα εφημερίδα εμφανίστηκε, με τίτλο «Σοσιαλιστική Δημοκρατία», μότο το σύνθημα «Εργάτες όλου του κόσμου ενωθήτε», και με το όνομα του Καρλ Μαρξ. Η εμφάνισή της απεδόθη σε έναν 39χρονο λογοτέχνη του νησιού, με αριστοκρατική καταγωγή, τον Θεοτόκη. Ο ίδιος ανέλαβε πρωτοβουλίες και για την υποστήριξη κοινωνικών ομάδων, όπως λ.χ. των γυναικών. Η έγερση των καταπιεσμένων ομάδων και η παρουσία της εργατικής τάξης στο εξελισσόμενο βιομηχανικό περιβάλλον χαρακτήρισαν την περίοδο εκείνη.
Ο τόπος γέννησης του Θεοτόκη, η Κέρκυρα, αποτελούσε σχεδόν πάντα το σκηνικό στα έργα του, εξυπηρετώντας με την κοινωνική της σύνθεση τον στόχο του να ξεγυμνώσει τις αιτίες της κοινωνικής αδικίας. Ο φεουδαρχισμός και οι άρχοντες αδυνατούσαν να κατανοήσουν την ψευδαίσθηση του φθίνοντος μεγαλείου και την δυναμική της επερχόμενης εξέλιξης, ζώντας με την σκληρή εκμετάλλευση των εργατών και των αγροτών. Αλλά και η διαμορφούμενη αστική τάξη του νησιού αδικούσε με παρόμοιο τρόπο τους βιομηχανικούς εργάτες και τους «ποπολάρους».
Από τα 1911 περίπου, οπότε ο Θεοτόκης μεταστράφηκε ιδεολογικά απ’ τον γερμανικό ιδεαλισμό στον υλισμό, κατέγραψε την ταξική και οικονομική διάρθρωση των κοινωνικών φαινομένων της ελληνικής ζωής. Αυτό το πέτυχε, χωρίς η γραφή του να μοιάσει με συνθήματα, αλλά με αισθητική αρτιότητα και ρεαλισμό. Η «Κερκυραϊκή Ανθολογία», στην έκδοση της οποίας πρωτοστάτησε το 1915, αποτέλεσε έναν σημαντικό μέσο για πολλές δημοσιεύσεις του που ακολούθησαν.
Η πτώση της αυστροουγγρικής μοναρχίας το 1917 επέφερε την διάλυση της προικώας περιουσίας του στην Αυστρία και την πλήρη οικονομική εξαθλίωση του ιδίου και της συζύγου του. Η επάρατος νόσος κατέστρεψε την υγεία του (1922). Η οικονομική του κατάσταση, σε συνδυασμό με την αρρώστια, επιβάρυναν πολύ τα τελευταία χρόνια της ζωής του.
Και όμως! Παρά τα άθλια οικονομικά του, ο Θεοτόκης υπήρξε απολύτως συνεπής στις πεποιθήσεις του. Έτσι, αρνήθηκε κατηγορηματικά το 1913 να παραχωρήσει στον Κάιζερ της Γερμανίας το δικαίωμα να χρησιμοποιήσει διηγήματά του ανεβάζοντάς τα στο Αυτοκρατορικό Θέατρο του Βερολίνου, με όποιο αντάλλαγμα και αν του προσέφερε (εφημ. «Εργάτης», πρωτοσέλιδο με τίτλο «Ένας χαρακτήρας»).
Ο Θεοτόκης δεν περιορίστηκε στις θέσεις του κριτικού ρεαλισμού. Δεν αρκέστηκε, συνεπώς, στον στιγματισμό της κοινωνικής αδικίας, αλλά προέβαλε μιαν άλλη κοινωνία, ανώτερη και πιο ανθρώπινη. Το εμβληματικό του μυθιστόρημα «Οι σκλάβοι στα δεσμά τους» (1922) έχει παραπομπές στη Σοσιαλιστική Επανάσταση του ρωσικού λαού και στην αναπόφευκτη σωτηρία των λαών από το καταπιεστικό αστικό καθεστώς. Η προβολή της αναγκαιότητας μιας νέας κοινωνίας προξένησε αντιδράσεις στην αστική κοινωνία της Κέρκυρας, καθώς πίσω απ’ τους ήρωες του Θεοτόκη αναγνώριζαν αδυσώπητες αλήθειες.
Κοινωνική ευαισθησία. Ο θάνατος
Η κοινωνική συνείδηση του Θεοτόκη σαφώς και διαμορφώθηκε πρωτίστως από τις έντονες ταξικές αντιθέσεις της Κέρκυρας. Επηρέασαν όμως και οι σπουδές και οι περιπλανήσεις του στην Ευρώπη του τέλους του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα. Πολλοί Κερκυραίοι και άλλοι Έλληνες είχαν την τύχη να σπουδάζουν στην
Ευρώπη την περίοδο αυτή, γινόμενοι αποδέκτες του ευρωπαϊκού περιβάλλοντος. Οι νεωτερικές τάσεις που κυριαρχούσαν στην Ευρώπη κατά την αλλαγή του αιώνα, αποτυπώθηκαν στις πολιτικές, ιδεολογικές και καλλιτεχνικές αξίες και στην κοσμοθεωρία τους, μέσω των οποίων απέδωσαν τα διδάγματα της ευρωπαϊκής νεωτερικότητας.
Ο Θεοτόκης, παρά την βαριά του ασθένεια, συνέχισε τη συγγραφή με το έργο «Ο παπά Ιορδάνης Περίχαρος και η ενορία του» (1922). Δεν πρόλαβε, όμως, να το τελειώσει, αλλά έμεινε στις πρώτες τριάντα σελίδες. Πέθανε την 1η Ιουλίου 1923, στο σπίτι του ζωγράφου Άγγελου Γυαλινά, στην Κέρκυρα. Ελάχιστοι φίλοι τον συνόδευσαν, καθώς η ντόπια αστική τάξη απαξίωσε το «άτακτο» τέκνο της, που την αποποιήθηκε.
Η λαϊκή, όμως, Κέρκυρα, των πολλών, θρήνησε τον θάνατό του (περιοδ. «Ορφεύς», νεκρολογία Φιλολογικού Συλλόγου από τον Σπ. Η. Λαβράνο, κ.ά.). Τον έκλαψαν εκείνοι που τον είχαν αγαπήσει και εμπνευστεί από αυτόν. Ανάμεσά τους ο φίλος του Ν. Λευτεριώτης, και η Ειρήνη Δενδρινού, την οποία από το 1903 που την γνώρισε είχε γίνει στενή φίλη και μούσα του.
Ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης έφυγε, αφήνοντας πίσω του μια πλούσια εργογραφία, αποτελούμενη από μυθιστορήματα, νουβέλες, συλλογές διηγημάτων, άξιες λόγου φιλολογικές μελέτες, μεταφράσεις και ποιήματα (69 σονέτα). Το έργο του, εκτός των άλλων, διαθέτει ηθογραφικές και λαογραφικές διαστάσεις, ενώ προσφέρεται για περαιτέρω ερευνητική αξιοποίηση.
Η τιμητική έκδοση του Θεοτόκη από τον ΣΩΒ
Για τον ιδρυθέντα το 1899 από τον Δημήτριο Βικέλα «Σύλλογο προς διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων» (ΣΩΒ) έχουμε κάνει σχετική δημοσίευση (βλ. Κων/νας Γογγάκη, «Η συμβολή του υπό του Δημήτριου Βικέλα ιδρυθέντος Συλλόγου Ωφελίμων Βιβλίων στην επέτειο των 200 χρόνων από την ελληνική επανάσταση», 2020.
Το έτος 2022 ο ΣΩΒ προέβη σε μια τιμητική έκδοση ολόκληρου του αφηγηματικού και του ποιητικού έργου του Θεοτόκη. Η σειρά αυτή αποτελείται από εννέα τόμους. Οι πρώτοι πέντε εξ αυτών καλύπτουν τα μυθιστορήματα, ενώ οι δύο επόμενοι τόμοι καλύπτουν τις νουβέλες και τα διηγήματα. Η σειρά ολοκληρώνεται με δύο ποιητικές συλλογές.
Η ακολουθία της έκδοσης των τόμων, είναι η εξής:
- Ζωή στο βουνό. Μετάφραση Γιώργου Ξενάριου. Φιλολογική επιμέλεια Αλέξη Ζήρα. Πρώτη έκδοση του έργου στο Παρίσι, το 1895, με τον τίτλο: Vie de montagne.
- Η τιμή και το χρήμα. Φιλολογική επιμέλεια Ευριπίδη Γαραντούδη.
- Κατάδικος. Φιλολογική επιμέλεια Όλγας Μπεζαντάκου.
- Η ζωή και ο θάνατος του Καραβέλα. Φιλολογική επιμέλεια Θεοδόση Πυλαρινού.
- Οι σκλάβοι στα δεσμά τους. Φιλολογική επιμέλεια Δημήτρη Κόκορη.
- Πάθος και άλλα αφηγήματα. Φιλολογική επιμέλεια Αλέξη Ζήρα.
- Διηγήματα. Φιλολογική επιμέλεια Άννας Αφεντουλίδου.
- Αντιφεγγίδες. Φιλολογική επιμέλεια Άννας Κατσιγιάννη.
- Τα Σονέτα. Φιλολογική επιμέλεια Ορέστη Αλεξάκη.
Το έναυσμα για την έκδοση ολόκληρου του αφηγηματικού και του ποιητικού έργου του Θεοτόκη ήταν, κατά τον Γιάννη Παπακώστα, στον οποίο οφείλεται η ιδέα της έκδοσης και ο οποίος έχει και την φιλολογική εποπτεία των τόμων, ότι, εντοπίστηκε, ύστερα από εκατόν δύο χρόνια, η πρώτη δημοσίευση του πιο αντιπροσωπευτικού του ίσως μυθιστορήματος (Η ζωή και ο θάνατος του Καραβέλα). Η δημοσίευση είχε γίνει με πρωτοβουλία της αδερφής του Ελένης Θεοτόκη-Παρασκευοπούλου, στην εφημερίδα Πρόοδος του Βόλου το 1920 σε 73 συνέχειες.
Το γεγονός της ανεύρεσης και αξιοποίησης του παραπάνω σημαντικού υλικού, αποτελεί έναν από τους σπουδαίους παράγοντες για τους οποίους η έκδοση αυτή συνιστά μιαν άκρως ενδιαφέρουσα συλλογική εργασία. Οι ωραίες εισαγωγές, οι αξιολογικές κρίσεις, οι υποσημειώσεις, το γλωσσάρι, προσθέτουν σημαντικές πινελιές στην εν συνόλω συλλεκτική έκδοση. Άλλοι, επίσης σπουδαίοι παράγοντες, που διανθίζουν ποιοτικά την έκδοση, είναι οι παρακάτω:
Οι επιμελητές της έκδοσης ως βασικό μέλημα είχαν να εκκινήσουν από τις πρώτες δημοσιεύσεις ή τις αυτοτελείς εκδόσεις των έργων, με αποτέλεσμα να καταλήξουν στην όσο πιο πιστή γίνεται έκδοση των πρωτότυπων κειμένων. Η συγκέντρωση των φιλολογικών δεδομένων υπήρξε μεθοδική, με αποτέλεσμα τις αξιόπιστες επισημάνσεις στα εκδοτικά και ιστορικά στοιχεία του έργου, καθώς και στις συγκρίσεις μεταξύ των νεανικών και των ωρίμων κειμένων.
Η συλλογή της βιβλιογραφίας, των κριτικών και των σχολίων έδωσαν την δυνατότητα αφενός να συνδεθεί το έργο με την εποχή του, και αφετέρου να σχετιστεί με τον σύγχρονο κόσμο, μέσω μιας υπόγειας διαδρομής: της συνέχειας των κοινωνικών προβλημάτων και των ταξικών ανισοτήτων που εντοπίζει ο τιμώμενος συγγραφέας.
Τα συλλεχθέντα δεδομένα διευκολύνουν την εμβάθυνση στην ιδιαίτερη λογοτεχνική προσωπικότητα του συγγραφέα/ποιητή. Ταυτόχρονα, αποκαλύπτουν τις προσωπικές ευαισθησίες του, καθώς αυτές εμπλέκονται κι εξακτινώνονται στους κοινωνικούς του προβληματισμούς, χρωματίζοντας το σοσιαλιστικό του όραμα. Με την ανάδειξη από την έκδοση του ΣΩΒ των χαρακτηριστικών αυτών, ο Θεοτόκης καθίσταται ή επιβεβαιώνεται ως ένας διαχρονικής αξίας άνθρωπος και λογοτέχνης.
Επιλεγόμενα
Ο Θεοτόκης, υιοθετώντας ως αξία την απόδοση κοινωνικής δικαιοσύνης, υπήρξε πρωτοπόρος και ανατρεπτικός. Ήταν αναμενόμενο ότι θα δεχόταν τα πυρά της αστικής κριτικής, χωρίς ωστόσο αυτά να καταφέρουν την αντιστροφή της πορείας του ή την υποτίμηση του έργου του. «Ο εισηγητής του κοινωνικού μυθιστορήματος στην Ελλάδα», αναβάθμισε αποφασιστικά τον τομέα της ηθογραφίας, απεικονίζοντας την αγροτική κοινωνία της εποχής του χωρίς την ειδυλλιακή εικόνα που έδιναν άλλοι πεζογράφοι.
Ο Θεοτόκης παρακολουθεί στοχαστικά τα κοινωνικά ζητήματα. Είναι διεισδυτικός στο κοινωνικό περιβάλλον, εμβαθύνοντας όμως παράλληλα και στον ψυχισμό των ηρώων του. Η «Τιμή και το Χρήμα» αποτελεί την πρώτη κοινωνική νουβέλα στην Ελλάδα, που απομακρύνεται από αναπαραστάσεις μιας δήθεν ήσυχης ζωής. Αντί γι’ αυτό, ξεδιπλώνεται μια κλειστή κοινωνία, εγκλωβισμένη σε κοινωνικά σχήματα και ηθικές προκαταλήψεις.
Στην ιδεολογία του κυριαρχεί η κοινωνική ευαισθησία, η φιλανθρωπία και το ενδιαφέρον προς τους πάσχοντες ήρωές του. Το μυθιστόρημα «Οι Σκλάβοι στα δεσμά τους» (1922), διαδραματίζεται στην πόλη της Κέρκυρας σε μια εποχή κοινωνικών ανακατατάξεων. Η κυρίαρχη ως τότε αριστοκρατική τάξη επιδιώκει με κάθε τρόπο, ακόμη και με εκμαυλισμό συνειδήσεων, να διατηρήσει τον ξεπερασμένο τρόπο ζωής της.
Η γραφή του, ρεαλιστική μεν, δεν υστέρησε ωστόσο σε συναίσθημα. Υπερασπίζοντας συνειδητά την ομιλουμένη γλώσσα του λαού – την οποία έβλεπε πλούσια και μελωδική – μπόρεσε να επικοινωνήσει άμεσα μαζί του και να τον εκφράσει. Ο Θεοτόκης ως δημιουργός προηγήθηκε της εποχής του. Και, αναδείχτηκε σε σημαντικό εκπρόσωπο της Επτανησιακής Σχολής.
Ως χαρακτήρας υπήρξε έντιμος. «Καμιά του πράξη δεν ξέφευγε την καταδίκη της συνείδησής του, αν του φαινόταν ανάξια», έγραψε η φίλη του Γαλάτεια Καζαντζάκη. Ο ίδιος πίστευε απόλυτα πως για να φτιαχτεί ένας νέος ηθικός κόσμος, απαλλαγμένος ολότελα από τις αμαρτίες του παλιού, χρειαζόταν ν’ αλλάξει από τα θεμέλια το υπάρχον κοινωνικό καθεστώς. Και έθεσε τα πρώτα αντιπολεμικά μηνύματα, και το όνειρο μιας αληθινά ήρεμης ζωής και μιας διαρκούς ειρήνης.
Η Κέρκυρα δέχτηκε στο χώμα της το σώμα του Ντίνου της. Η αθηναϊκή εφημερίδα «Εργάτης», όταν επαίνεσε την γενναία άρνηση του Θεοτόκη προς τον Κάιζερ είχε γράψει: «Ελπίζομεν δε ότι όλοι οι εργάται της Κερκύρας, θα νοιώσουν βαθειά τον Θεοτόκη, θα καταλάβουν τι μέγας θησαυρός ευρίσκεται κρυμμένος, τον οποίον με πάσα θυσία υποχρεούνται να τον ανεύρουν, να τον καταχτήσουν, να τον οικειοποιηθούν… Γεια σου Κέρκυρα που γέννησες τέτοιο διαμάντι».
![Διάλεξη του Τμήματος Κοινωνιολογίας του ΕΚΠΑ: Γυναικείες μαρτυρίες για τη Γενοκτονία του Ελληνισμού του Πόντου [20 Νοεμβρίου 2025]](https://hub.uoa.gr/wp-content/uploads/2025/11/pontos-.jpg)
