Την Τρίτη 22 Μαρτίου 2022 και ώρα 20.00 στην Κεντρική Σκηνή της Στέγης του Ιδρύματος Ωνάση παρουσιάστηκε ο Τιμητικός Τόμος για την Πρόεδρο της Δημοκρατίας Κατερίνα Σακελλαροπούλου, με τίτλο “Το βιώσιμο Κράτος”.
Τον τιμητικό τόμο παρουσίασαν οι:
Γλυκερία Π. Σιούτη, Καθηγήτρια Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ
Κώστας Μενουδάκος, Πρόεδρος ΑΠΔΠΧ, Πρόεδρος ΣτΕ ε.τ.
Αντώνης Μανιτάκης, ομ. Καθηγητής Νομικής Σχολής ΑΠΘ
Ελένη Μπαρογιάννη, Δικηγόρος
Αφροδίτη Παναγιωτάκου, Διευθύντρια Πολιτισμού Ιδρύματος Ωνάση.
Η εκδήλωση διοργανώθηκε από την Ελληνική Εταιρεία Δικαίου του Περιβάλλοντος, με Πρόεδρο την κ. Γλυκερία Π. Σιούτη, Καθηγήτρια Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ, και τις Εκδόσεις Σάκκουλα Αθήνα-Θεσσαλονίκη.
Στην εκδήλωση παρευρέθηκε και ο Πρύτανης του ΕΚΠΑ, Καθηγητής Μελέτιος-Αθανάσιος Δημόπουλος.
Ακολουθεί η ομιλία της κυρίας Σακελλαροπούλου:
«Φίλες και φίλοι,
Γεννήθηκα στη Σαλονίκη. Πολλούς ποιητές δεν πρόλαβα να δω, τους διάβασα αργότερα. Είδα τη δολοφονία του Λαμπράκη και μετά κατεβήκαμε στην Αθήνα. Αρσάκειο και Νομική Αθήνας, γνωστός συνδυασμός.
Στο Αρσάκειο διδαχθήκαμε σωστά ελληνικά και δεθήκαμε με στέρεες φιλίες που κρατάνε ακόμη. Δεν ήταν εύκολες μέρες, στις εκδρομές απομακρυνόμασταν από τους καθηγητές και ακούγαμε κασέτες με τραγούδια του Θεοδωράκη, που έφερναν συμμαθήτριες με αδέλφια στον Ρήγα Φεραίο.
Βρέθηκα στη Νομική αμέσως μετά τη μεταπολίτευση. Ώρες ατελείωτες σε αμφιθέατρα και στην Ίριδα με Γενικές Συνελεύσεις για τους Τουπαμάρος και τους Φενταγίν. Μου άρεσε το ποινικό, δεν ήθελα, όμως, να είμαι στον ίδιο χώρο με τον πατέρα μου, με κέρδισε το Συνταγματικό και έδωσα εξετάσεις στο Συμβούλιο της Επικρατείας.
Στο Δικαστήριο διαμορφώθηκα κυρίως και εγώ, όπως πολλοί. Στο ΣτΕ, στην ιστορία και τη δημοκρατική του παράδοση, στις προσωπικότητες που γνώρισα ως συναδέλφους και Προέδρους, οφείλω πολλά. Αυτή την παράδοση, μοναδική για τον ελληνικό χώρο, θέλαμε να περάσουμε στους νεώτερους, αυτή την κληρονομιά να αφήσουμε, είτε μέσα στο ίδιο το Δικαστήριο, είτε στη Σχολή Δικαστών. Μακάρι να το πετύχαμε, έστω και λίγο.
Ατελείωτες διασκέψεις, κάποτε αδικαιολόγητα, ανταλλαγή επιχειρημάτων, γόνιμος διάλογος και συγκρούσεις, φόρτιση και εντάσεις κάποιες φορές. Οι διασκέψεις, όπως και η συνεργασία των νεώτερων δικαστών με τους αρχαιότερους, είναι το σχολείο, μάθημα δημοκρατίας, δικαστικής υπευθυνότητας. Το ΣτΕ δίδασκε ανεξαρτησία γνώμης. Πάντα βέβαια διακρίνω τον ανεξάρτητο από τον ανεξέλεγκτο δικαστή.
Στη διαμόρφωση της δικαστικής κρίσης προφανώς παίζει ρόλο η προσωπικότητα του δικαστή, η κουλτούρα του. Οι πολιτικές όμως και θρησκευτικές του απόψεις δεν επιτρέπεται να επηρεάζουν την κρίση του, παραμερίζοντας την έννομη τάξη και την κοινή λογική. Το παράλογο δεν μπορεί να αποτελεί δικαστική κρίση, ούτε οι προσωπικές εμμονές.
Τι θα κρατούσα από τις υποθέσεις που χειρίσθηκα, ως εισηγητής ή Πρόεδρος;
Τα προσφυγικά της Λεωφόρου Αλεξάνδρας, μια από τις υποθέσεις που με άγγιξαν πολύ. Στη διάσκεψη, διαβάζοντας τα πρακτικά του Συμβουλίου Νεωτέρων Μνημείων, και όσα κατέθεσαν οι κάτοικοι, απόγονοι προσφύγων που ήθελαν να κρατήσουν τα σπίτια τους, δεν μπόρεσα να συγκρατήσω τη συγκίνησή μου και είδα τον Πρόεδρο Κώστα Μενουδάκο βουρκωμένο.
Η γνωστή περιπέτεια της εκτροπής του Αχελώου θα μπορούσε να γεμίσει τόμους, μια δύσκολη ιστορία που ακόμα απασχολεί. Τα διατηρητέα της Διονυσίου Αρεοπαγίτου, όπου αναδείχθηκε η ισότιμη μεταχείριση αρχαιοτήτων και νεώτερων μνημείων και προστατεύθηκε το εξαιρετικό αρχιτεκτονικό μέτωπο της Διονυσίου Αρεοπαγίτου. Η πόλη νομίζω κέρδισε από την απόφαση αυτή και το Μουσείο της Ακρόπολης δεν έπαθε ζημιά, λειτουργεί άψογα.
Είχα την τύχη να ασχοληθώ με πολλές υποθέσεις που αφορούν το φυσικό και πολιτιστικό περιβάλλον, το σπουδαιότερο κεφάλαιο της χώρας, η συνέχεια του τόπου. Στην περίοδο της οικονομικής κρίσης, την αποκαλούμενη εποχή των μνημονίων, υποστήριξα απόψεις που εγγυώνται τη συνέχεια του Κράτους και τη συνοχή της κοινωνίας. Δεν είναι τυχαίο ότι τόσο το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, όσο και το Δικαστήριο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, υιοθέτησαν λύσεις που ενέκριναν περικοπές, προκειμένου να διασωθεί η οικονομία χωρών όπως η Ελλάδα και η Πορτογαλία. Με είχε σοκάρει η παραγνώριση των ευθυνών μας απέναντι σε όσους έπονται, η αλληλεγγύη των γενεών είναι βασική αρχή. Είναι πολλές οι υποθέσεις, πολλές οι ιστορίες, δεν θα επεκταθώ όμως άλλο.
Με συγκινούσε, όταν νεαροί δικηγόροι και σπουδαστές στη Σχολή Δικαστών αναφέρονταν σε σκέψεις που είχα διατυπώσει σε υποθέσεις ως εισηγήτρια ή ως μέλος που μειοψήφησε. Η φράση “Κυρία Σύμβουλε σας γνωρίζω / σας θαυμάζω από τις μειοψηφίες σας” ηχούσε συγκινητικά στ’ αυτιά μου. Νεαρή Σύμβουλος εγώ, σε μια υπόθεση χωρίς ιδιαίτερη ένταση, διαφοροποιήθηκα σε ένα ζήτημα και ρώτησα τον τότε Πρόεδρο, μήπως να μην επιμείνω στη μειοψηφία για να μην αδυνατήσει η απόφαση. “Όχι Κατερίνα, πιστεύω στη χρησιμότητα της μειοψηφίας”, απάντησε ο Κώστας Μενουδάκος. Ίσως ήταν η μοναδική φορά που προσφέρθηκα να μην επιμείνω σε μειοψηφία.
Όταν η Ruth Bader Ginsburg, μέλος του Ανωτάτου Δικαστηρίου των Ηνωμένων Πολιτειών μέχρι τον θάνατό της, το 2020, ανακοίνωσε από την έδρα όχι μία, αλλά δύο διιστάμενες γνώμες, στους Times γράφτηκε: “αυτό το δικαστικό έτος του Ανωτάτου Δικαστηρίου θα το θυμόμαστε ως το έτος κατά το οποίο η δικαστής RBG βρήκε τη φωνή της και τη χρησιμοποίησε”.
Υπάρχει ένα εξαιρετικό κείμενο της RBG για το ρόλο της διιστάμενης γνώμης, με αναφορές στην απαράμιλλη ικανότητα του Προέδρου Μάρσαλ, που ήταν ο τέταρτος Πρόεδρος του Δικαστηρίου, να πετυχαίνει συναινέσεις μεταξύ των συναδέλφων του. Υπηρέτησα με προέδρους που το πετύχαιναν και άλλους που αποτύγχαναν πλήρως, το προσπάθησα και εγώ στο διάστημα που προήδρευα σε τμήμα ή στην Ολομέλεια του Δικαστηρίου.
Η πιο ενδιαφέρουσα σκέψη της RBG, την οποία ασπάζομαι απόλυτα, είναι ότι στα σημαντικά ζητήματα, δηλαδή τα συνταγματικά, η μειοψηφία είναι μια έκκληση στη σκέψη κάποιας μελλοντικής ημέρας, όταν μια μεταγενέστερη απόφαση ενδεχομένως να διορθώσει το σφάλμα, στο οποίο ο διιστάμενος δικαστής πιστεύει ότι έχει υποπέσει το Δικαστήριο. Τέτοιου είδους διιστάμενες γνώμες, όπως έχει σωστά σχολιαστεί, ενισχύουν μάλλον παρά ελαττώνουν το κύρος του Δικαστηρίου.
Κάπως έτσι κύλησαν 38 χρόνια στο Δικαστήριο και η πίστη στο Κράτος Δικαίου ρίζωσε βαθιά μέσα μου. Δεν νοείται η σύγχρονη δημοκρατία χωρίς αυτό, τους θεσμούς και τις εγγυήσεις του, που μας αφορούν όλους, είτε βρισκόμαστε στην πλειοψηφία είτε, και ιδίως, στη μειοψηφία. Δεν αρκούν οι εκλογές σε μια χώρα για να θεωρηθεί δημοκρατία. Τη λαϊκή θέληση πλαισιώνουν οι δικαιοκρατικές αξίες, η προστασία των δικαιωμάτων, η διάκριση των εξουσιών, η ανεξάρτητη δικαιοσύνη. Διαφορετικά κυλάει στην εργαλειοποίησή της και τον αυταρχισμό, όπως στα ανελεύθερα καθεστώτα του καιρού μας, που δομούνται στη διχαστική διάκριση εχθρών και φίλων, τόσο στο εσωτερικό τους, όσο και στις εξωτερικές τους σχέσεις. Ο πόλεμος στην Ουκρανία δεν περιορίζεται στη γεωστρατηγική ισχύ, ούτε μπορεί να ιδωθεί μονοσήμαντα μέσα από το πρίσμα του ρεαλισμού των διεθνών συγκρούσεων και συσχετισμών. Είναι και μια ευθεία και δραματική σύγκρουση αξιών, ανάμεσα στην ελευθερία και τον απολυταρχισμό, που επιδιώκει να σαρώσει τον κόσμο μας και να αναιρέσει τα μεταπολεμικά μας κεκτημένα. Αυτή διαισθάνομαι ότι είναι η μεγάλη μάχη της εποχής μας.
Στα πρόσωπα που συγκρατώ, πέρα από όσους έχω τη χαρά να βλέπω στην αίθουσα, θα ήθελα να ήταν εδώ ο πρώτος μου δάσκαλος και στη συνέχεια πολύτιμος φίλος, ο Μίμης Κωστόπουλος, φίλοι όπως η Δάφνη Βουδούρη, ο Αλέκος Κοτζαμπόπουλος, ο Τάσος Μπάνος, η Μαρία Σταματελάτου που χάσαμε μόλις πριν λίγες μέρες. Και βέβαια μια ξεχωριστή θέση στο πάνελ θα είχε ο Σταύρος Τσακυράκης.
Πριν από δύο χρόνια ξεκίνησε ένα καινούργιο ταξίδι στη ζωή μου, η Προεδρία της Δημοκρατίας. Προσπάθησα και θα συνεχίσω να προσπαθώ να ανοίξω τον θεσμό στην Κοινωνία, να είμαι πιο κοντά στους συμπολίτες μου και στα προβλήματά τους. Ο ρόλος μου μπορεί να είναι θεσμικά περιορισμένος, όπως όμως διαπίστωσα η παρουσία μου έχει θετικό αντίκτυπο στους συμπατριώτες μας. Γνώρισα τον τόπο μας με μια άλλη ματιά. Από τα ταξίδια μου μέχρι τώρα κρατώ την κυρά Ρήνη στην Κίναρο, τη γιαγιά στην Κάλυμνο, τον Κώστα και τον Μιχάλη στο λιμάνι του Πειραιά, τη Λίλιαν στη Γαύδο, τις στιγμές που περπατώ στη Θεσσαλονίκη και μου φωνάζουν “γεια σου Κατερίνα”, στη Θράκη που μου έλεγαν “είσαι δικό μας κορίτσι εσύ”.
Είναι φτωχά τα λόγια για να ευχαριστήσω όσους μίλησαν για μένα και φυσικά τα μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου της Ελληνικής Εταιρείας Δικαίου Περιβάλλοντος, για την απόφαση και την υλοποίηση αυτού του υπέροχου, αισθητικά και ως περιεχόμενο, τόμου. Ασφαλώς και τον αγαπητό, διακριτικά χαμογελαστό, Παναγιώτη Σάκκουλα, για την άψογη έκδοση για άλλη μια φορά. Την ομάδα της Στέγης, για τη φιλοξενία, την άψογη προετοιμασία, την παρουσίαση της αποψινής εκδήλωσης. Ξεχωριστά την Διευθύντρια Πολιτισμού του Ιδρύματος Ωνάση Αφροδίτη Παναγιωτάκου για την αγάπη, με την οποία αγκάλιασε όλο αυτό το εγχείρημα. Και όλους εσάς, συνταξιδιώτες μου από την παιδική ηλικία, συμμαθήτριες από το σχολείο, συμφοιτητές, συνάδελφοι, αγαπημένοι φίλοι. Μου δίνετε δύναμη σε μια ιδιαίτερα δύσκολη περίοδο. Σας ευχαριστώ μέσα από την καρδιά μου».
Ακολουθούν αποσπάσματα από την ομιλία της Προέδρου της Ελληνική Εταιρεία Δικαίου του Περιβάλλοντος Καθηγήτριας Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ Γλυκερίας Π. Σιούτη:
“[…]
Με την ελληνική εταιρεία δικαίου του περιβάλλοντος, η Κατερίνα Σακελλαρόπουλου ασχολήθηκε ενεργά, με ζέση και ζωντανό ενδιαφέρον. Αξέχαστες είναι οι συναντήσεις του ΔΣ μας στο γραφείο της, τα απογεύματα, στο περιθώριο των δικαστικών της ενασχολήσεων, όπου διοργάνωνε τη συζήτηση για τις επιστημονικές δράσεις της εταιρείας μας : ημερίδες, διαλέξεις και συνέδρια στην Αθήνα και σε άλλες ελληνικές πόλεις. Με κέφι, με πρωτότυπες προτάσεις, ζωηρή συζήτηση, ενημέρωση σε νομολογιακές εξελίξεις, φιλικές αντεγκλήσεις και όταν χρειαζόταν και χιούμορ. Η παρακολούθηση των εξελίξεων στο χώρο των θεσμών και της νομικής ρύθμισης των περιβαλλοντικών ζητημάτων ήταν πάντοτε στο επίκεντρο. Πάντα όμως υπήρχε χώρος και για τα πρόσφατα ζητήματα που ανέκυπταν σε άλλους χώρους του δικαίου, για ενδιαφέρουσες δημοσιεύσεις σε ξένα περιοδικά, για πρωτοποριακές αλλοδαπές αποφάσεις αλλά και για νέες κυκλοφορίες στη λογοτεχνία, νέες αξιόλογες εκθέσεις ζωγραφικής και νέες συναυλίες. Κι επειδή η ώρα ήταν περασμένη, υπήρχε και φροντίδα για το κατάλληλο κέρασμα, που έδινε, όπως καταλαβαίνετε, φτερά στη συζήτηση.
Προσωπικά είχα γνωρίσει και την παιδευτική ικανότητα της Κατερίνας Σακελλαρόπουλου , όταν αποδέχθηκε πρόθυμα την πρόσκληση μας και για δύο εξάμηνα συμμετείχε με δημιουργικό τρόπο στα μαθήματα του μεταπτυχιακού προγράμματος του Δικαίου του Περιβάλλοντος, το οποίο διδάσκουμε μαζί με τον αγαπητό μου συνάδελφο Γιώργο Δελλή, στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.
[…]
Για την Κατερίνα Σακελλαρόπουλου όμως, έχω να πω και ως δικαστή. Μετά από κάποιες δεκαετίες δικηγορίας στο Συμβούλιο της Επικρατείας και συχνότατα σε υποθέσεις περιβαλλοντικών ζητημάτων, έχω σχηματίσει μια προσωπική και αρκετά σύνθετη αντίληψη για το ανώτατο διοικητικό δικαστήριο της χώρας μας και τη νομολογία του και για τον κρίσιμο ρόλο του, όχι μόνον στην ερμηνεία και εφαρμογή του δικαίου αλλά και διαχρονικώς τόσο στον έελεγχο όσο και στη διαμόρφωση της πολιτικής εξουσίας.
Με ορισμένες θέσεις της νομολογίας του βρίσκομαι σε κριτικό διάλογο και με κάποιες διαφωνώ. Οι περισσότερες, σε κάθε περίπτωση είναι πηγή έμπνευσης και περαιτέρω προβληματισμού. Πολλές προκαλούν απόλυτη κατάφαση και μερικές και θαυμασμό, με την κρυστάλλινη κατάστρωση του συλλογισμού τους, την πλούσια θεωρητική ανάπτυξη που κάνουν και αρκετές φορές και με την τολμηρή ώθηση που δίνουν στην ερμηνεία των δικαιικών κανόνων.
Η Κατερίνα Σακελλαρόπουλου βρίσκεται στη ρίζα πολλών τέτοιων αποφάσεων, που έχουν πραγματοποιήσει νομολογιακή στροφή και που τις αποκαλούμε αποφάσεις σταθμούς. Και η εξέλιξη της δικής της σκέψης, ερμηνείας και τοποθέτησης είναι ενδιαφέρουσα.
Κατά τη δική μου αντίληψη, προχώρησε από θέσεις μονοθεματικής προσέγγισης της περιβαλλοντικής προστασίας στην πιο ώριμη και πολυπρισματική αντιμετώπιση των ζητημάτων, η οποία συνδυάζει και σκοπεί στον συγκερασμό των οικονομικών και των περιβαλλοντικών συμφερόντων και δικαιωμάτων, με προέχουσα πάντοτε την σημασία των περιβαλλοντικών αγαθών. Αυτό άλλωστε είναι και το περιεχόμενο της βιώσιμης ανάπτυξης, όπως αυτό γίνεται δεκτό στη διεθνή και την ευρωπαϊκή έννομη τάξη. Αυτό απαιτεί και η ολιστική προσέγγιση της προστασίας τόσο της φύσης όσο και της ανθρώπινης υπόστασης. Ε λοιπόν, πολλές τέτοιες αποφάσεις σταθμούς τις οφείλουμε στην Κατερίνα Σακελλαρόπουλου, η οποία ενδιαφέρθηκε να εξελίξει την επιστημονική προσέγγιση της και δεν δίστασε να πρωτοπορήσει σε θαρραλέες νομολογιακές επιλογές.
[…]
Θέλω όμως να σας εξηγήσω και τον τίτλο που δώσαμε στον τιμητικό τόμο, που απονέμουμε σήμερα, στην Κατερίνα Σακελλαρόπουλου. Σήμερα που συμπίπτει να συμπληρώνει δύο χρόνια ως Πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας.
Ως δικαστής και ως Πρόεδρος του Συμβουλίου της Επικρατείας αλλά και τώρα, με τον τρόπο που ενσαρκώνει και διαχειρίζεται το ύψιστο πολιτειακό αξίωμα, το οποίο έχει ενδυθεί, η Κατερίνα Σακελλαρόπουλου έχει πραγματοποιήσει μια αλλαγή παραδείγματος στο έθος και και στον τρόπο έκφρασης της δημόσιας εξουσίας.
Και συγκεκριμένα, τόσο η φυσική παρουσία της, ο λόγος και η στάση της, όσο και το περιεχόμενο των τοποθετήσεων και δηλώσεων της, που είναι ζυγισμένες και προσεκτικές αλλά συγχρόνως αναπνέουν ζωή, ενσυναίσθηση και αλήθεια, σηματοδοτούν μια ελπίδα για ένα βιώσιμο κράτος. […]”
