Σαντορίνη 2025: το επιστημονικό δυναμικό του Πανεπιστημίου Αθηνών αρωγός της Πολιτείας και των κατοίκων

Η σεισμική δραστηριότητα στη Σαντορίνη αποτελεί αντικείμενο ενδελεχούς επιστημονικής μελέτης, προσελκύοντας το ενδιαφέρον τόσο της ακαδημαϊκής κοινότητας όσο και της ευρύτερης κοινωνίας. Πλήθος εργαστηρίων και ερευνητικών ομάδων του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών εστιάζουν στη διερεύνηση του φαινομένου, συμβάλλοντας στην κατανόηση και την πρόβλεψή του. Επιπλέον, η Σχολή Επιστημών Υγείας και το Τμήμα Ψυχολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής συνδράμουν στην ανάλυση και την αντιμετώπιση των κοινωνικών και ψυχολογικών συνεπειών που προκύπτουν από τη σεισμική δραστηριότητα.

Στο πλαίσιο αυτό, παρουσιάζονται τα ερευνητικά εργαστήρια και  οι επιστημονικές ομάδες που συμμετέχουν ή πρόκειται να συμμετάσχουν στη μελέτη της σεισμικής εξέλιξης του νησιού, ανάλογα με τα εξειδικευμένα πεδία τους.

Τμήμα Γεωλογίας και Γεωπεριβάλλοντος

Το Εργαστήριο Πρόληψης και Διαχείρισης Φυσικών Καταστροφών, και συγκεκριμένα η ερευνητική ομάδα υπό την καθοδήγηση του Ευθύμη Λέκκα Ομότιμου Καθηγητή Δυναμικής Τεκτονικής και Φυσικών Καταστροφών του Τμήματος Γεωλογίας και Γεωπεριβάλλοντος, δραστηριοποιείται στη Σαντορίνη με αντικείμενα την ανάλυση και συσχέτιση ρηγμάτων με τη σεισμικότητα του νησιού, την διαχείριση των κατολισθήσεων, την επικαιροποίηση των  επιχειρησιακών σχεδίων «Εγκέλαδος 2» και «Τάλως 2». Στην ομάδα συμμετέχουν καθηγητές και υποψήφιοι διδάκτορες του Τμήματος. Ο Καθηγητής Ευθύμιος Λέκκας διατελεί Πρόεδρος του ΟΑΣΠ, της Μόνιμης Επιστημονικής Επιτροπής Εκτίμησης Σεισμικού Κινδύνου και Σεισμικής Διακινδύνευσης καθώς και της Μόνιμης Επιστημονικής Επιτροπής Παρακολούθησης Ελληνικού Ηφαιστειακού Τόξου.

Τα μέλη του Εργαστηρίου Σεισμολογίας (ΕΣ) με Διευθυντή τον Καθηγητή Γιώργο Καβύρη και συντονιστή τον Καθηγητή Νίκο Βούλγαρη, έχουν εγκαταστήσει σεισμολογικούς σταθμούς που καταγράφουν δεδομένα σε ψηφιακή μορφή σε πραγματικό χρόνο. Το Εργαστήριο συμμετέχει στο Ενιαίο Εθνικό Δίκτυο Σεισμογράφων (ΕΕΔΣ), μέσω του οποίου γίνεται διαμοιρασμός των δεδομένων από σεισμολογικούς σταθμούς σε όλη την Ελλάδα. Στο ΕΣ πραγματοποιείται καθημερινά αυτόματη αλλά και χειρωνακτική (manual) ανάλυση των σεισμικών δεδομένων, τα αποτελέσματα της οποίας είναι διαθέσιμα σε πραγματικό χρόνο στην ιστοσελίδα του ΕΣ του ΕΚΠΑ: http://dggsl.geol.uoa.gr/. Παράλληλα, το Εργαστήριο εφαρμόζει καινοτόμες μεθόδους τεχνητής νοημοσύνης και μηχανικής μάθησης (Machine-Learning, ML) για την αυτόματη ανάλυση του μεγάλου όγκου των διαθέσιμων σεισμολογικών δεδομένων, με στόχο την ανίχνευση σημαντικά μεγαλύτερου αριθμού σεισμικών γεγονότων από ό,τι με συμβατικές μεθόδους, παρέχοντας αξιόπιστα αποτελέσματα. Για την ανάδειξη και τον προσδιορισμό των ρηξιγενών δομών που ενεργοποιούνται σε βάθος κατά τη διάρκεια  σεισμικών ακολουθιών, και για την κατανόηση της χωροχρονικής τους εξέλιξης, το εξειδικευμένο προσωπικό του ΕΣ του ΕΚΠΑ συνδυάζει αυτές τις τεχνικές με μεθόδους περιορισμού των σχετικών χωρικών αβεβαιοτήτων των υποκέντρων και προσδιορισμού του μηχανισμού γένεσης των σημαντικότερων σεισμών.

Το Εργαστήριο Γεωφυσικής με διευθυντή τον Καθηγητή Γιάννη Αλεξόπουλο, σε συνεργασία με τα μέλη του εργαστηρίου Σεισμολογίας δραστηριοποιείται με την εγκατάσταη 2 νέων μόνιμων γεωδαιτικών σταθμών GPS/GNSS και επαναμέτρηση του δίκτυου 21 γεωδαιτικών σταθμών GPS. Πιο συγκεκριμένα,  για την καταγραφή της εδαφικής κίνησης στο κέντρο της σεισμικής δραστηριότητας των τελευταίων ημερών, πραγματοποιούνται από τον Επίκ. Καθηγ. Βασίλειο Σακκά:

-Εγκατάσταση στην περιοχή του Ακρωτηρίου Κολούμπο ενός (1) νέου μόνιμου γεωδαιτικού σταθμού GPS/GNSS .

-Εγκατάσταση στη βραχονησίδα Άνυδρο ενός (1) νέου μόνιμου γεωδαιτικού σταθμού GPS/GNSS (σε συνεργασία με το Γεωλογικό Τμήμα του Πανεπιστήμιου Πατρών και το Γεωδυναμικό Ινστιτούτο του ΕΑΑ).

-Επαναμέτρηση του μη-μόνιμου δικτύου 21 σταθμών GPS στη Θήρα-Θηρασιά-Καμένη.

Συνεχής ενημέρωση επί των δραστηριοτήτων του Εργαστηρίου, παρέχεται από την Ιστοσελίδα του Εργαστηρίου στη διεύθυνση https://geophysicslab.geol.uoa.gr/.

Η ερευνητική ομάδα του Καθηγητή Φίλιππου Βαλλιανάτου σε συνεργασία με τα Εργαστήρια Γεωφυσικής και Σεισμολογίας πραγματοποιεί ανάλυση της σεισμικότητας της Σαντορίνης εφαρμόζοντας μεθόδους στατιστικής μηχανικής γεωπολυπλοκότητας και μηχανικής μάθησης, με στόχο την πρόβλεψη της χωροχρονικής εξέλιξης και της δυναμικής του φαινομένου. Η ερευνητική ομάδα μελετά τα σεισμικά φαινόμενα αναλύοντας τα με προηγμένες μεθόδους μηχανικής μάθησης και κρίσιμων φαινομένων ανιχνεύοντας τη δυναμική των  ρηξιγενών δομών που ενεργοποιούνται ως μη γραμμικά συστήματα σε κρίσιμη κατάσταση. Στην εν λόγω ομάδα συμμετέχουν Καθηγητές, μεταδιδακτορικοί ερευνητές και υποψήφιοι διδάκτορες του Τμήματος, και γεωεπιστήμονες από Πανεπιστήμια της Ελλάδας, της Ευρώπης των ΗΠΑ και την Εδρα UNESCO “Solid Earth Physics and Geohazards Risk Reduction”.

Το Εργαστήριο Φυσικής Γεωγραφίας, υπό τη Διεύθυνση του Καθηγητή Σεραφείμ Πούλου, και η ομάδα Γεωλογικής Ωκεανογραφίας, με επιστημονική υπεύθυνη την Καθηγήτρια Παρασκευή Νομικού,  ασχολούνται με την υποθαλάσσια χαρτογράφηση και μορφοδυναμική, τη μελέτη της ηφαιστειότητας, τη γεωφυσική διασκόπηση, καθώς και άλλους γεωκινδύνους, όπως η σταθερότητα πρανών και οι κατολισθήσεις. Στην εν λόγω ομάδα συμμετέχουν Καθηγητές  και υποψήφιοι διδάκτορες του Τμήματος, και γεωεπιστήμονες.

Τα μέλη του Εργαστηρίου Τηλεανίχνευσης με Διευθυντή τον Καθηγητή Μανώλη Βασιλάκη, πρόκειται να επισκεφτούν την περιοχή και, με τη χρήση σύγχρονου εξοπλισμού τηλεανίχνευσης μικρής εμβέλειας (close range remotesensing), να αποτυπώσουν περιοχές  όπου ενδέχεται να εκδηλωθούν κατολισθητικά φαινόμενα. Τα δεδομένα θα προέλθουν από τη χρήση επανδρωμένων εναέριων οχημάτων (UAV), εφοδιασμένων με κάμερες υψηλής διακριτικότητας και συστήματα LiDAR,  προκειμένου να συλλεγούν πολύ υψηλής ακρίβειας πληροφορίες για τη διάβρωση των πρανών. Μέσω συστηματικής και επαναλαμβανόμενης αποτύπωσης των κρίσιμων περιοχών, θα είναι εφικτός ο εντοπισμός σημείων με αυξημένη πιθανότητα εκδήλωσης καταπτώσεων βράχων και κατολισθήσεων. Τα ίδια χωρικά δεδομένα  θα χρησιμοποιηθούν επίσης  για την προσομοίωση της πορείας των βράχων σε περίπτωση καταπτώσεων, ώστε να διατυπωθούν προτάσεις για τη λήψη κατάλληλων μέτρων προστασίας. Επιπλέον, θα αξιοποιηθούν δορυφορικά δεδομένα από τους ελληνικούς μικροδορυφόρους που είναι ήδη σε λειτουργία (https://hsc.gov.gr/),  προκειμένου να παρακολουθηθούν διαχρονικά οι επιφανειακές μεταβολές στα νησιά Θήρα και Θηρασιά, καθώς και οι επιφανειακές θερμοκρασιακές μεταβολές στο νησιωτικό σύμπλεγμα των Καμμένων.

Η ομάδα της Καθηγήτριας Νίκης Ευελπίδου, σε συνεργασία με την ομάδα του κ. Ευθύμιου Λέκκα, θα εκπονήσει μελέτη για τον κατολισθητικό κίνδυνο, και την τρωτότητα της παράκτιας ζώνης σε περίπτωση εκδήλωσης τσουνάμι λαμβάνοντας υπόψη μορφολογικούς παράγοντες που που συμβάλλουν στην αποδυνάμωση του κύματος κατά την προσέγγισή του στην παραλία. Η ομάδα, στην οποία συμμετέχουν διδάκτορες του Τμήματος, έχει ήδη  ολοκληρώσει τη χαρτογράφηση του υποθαλάσσιου χώρου της ακτογραμμής των Κυκλάδων και διαθέτει αναλυτική καταγραφή των θέσεων που έχουν υποστεί μετακινήσεις στο πρόσφατο γεωλογικό παρελθόν. Στο πλαίσιο της μελέτης, θα επισκεφθούν εκ νέου τις περιοχές όπου έχουν ήδη πραγματοποιηθεί μετρήσεις, προκειμένου να εντοπίσουν πιθανές μεταβολές που μπορεί να έχουν προκληθεί από την πρόσφατη τεκτονική δραστηριότητα.

Η ομάδα του Εργαστηρίου Ιστορικής Γεωλογίας & Βιογεωεπιστημών, υπό τη συντονιστική καθοδήγηση των Καθηγητριών Μαρίας Τριανταφύλλου και Ασημίνας Αντωναράκου, θα εκπονήσει μελέτη της ωκεάνιας οξίνισης στον υποθαλάσσιο ηφαιστειακό χώρο της Σαντορίνης, ο οποίος λειτουργεί ως φυσικό εργαστήριο. Η μελέτη θα επικεντρωθεί στην καταγραφή και ποσοτικοποίηση των επιπτώσεων της αύξησης της συγκέντρωσης CO2 και της οξίνισης στο θαλάσσιο πελαγικό περιβάλλον, για το οποίο τα δεδομένα είναι περιορισμένα ακόμη και σε παγκόσμιο επίπεδο. Προκαταρκτικά δεδομένα από την υδάτινη στήλη της εν λόγω περιοχής έχουν δείξει μειωμένη ασβεστοποίηση και δυσμορφία σε φυτοπλαγκτονικούς ασβεστοποιητικούς οργανισμούς, πιθανώς ως συνέπεια αυξημένων επιπέδων CO2. Σκοπός της μελέτης είναι να καθορίσει τα κρίσιμα βιολογικά κατώφλια, καθώς και να εξετάσει την προσαρμογή των ειδών και των γενών στο φυσικό τους περιβάλλον, υπό συνθήκες αυξημένης οξίνισης. Η φυσικά οξινισμένη στήλη νερού του υποθαλάσσιου ηφαιστειακού χώρου της Σαντορίνης προσφέρει μια μοναδική ευκαιρία για την αξιολόγηση υποθέσεων σχετικά με την ωκεάνια οξίνιση στο πεδίο, απαιτώντας συνεχιζόμενη παρακολούθηση των επιπτώσεών της στο βιολογικό σύστημα, προκειμένου να επικυρωθούν τα παγκόσμια μοντέλα και οι προβλέψεις για τις μακροπρόθεσμες συνέπειες της οξίνισης των ωκεανών.

Το Εργαστήριο Οικονομικής Γεωλογίας και Γεωχημείας μελετά συστηματικά τα φαινόμενα υποθαλάσσιας ηφαιστειακής δραστηριότητας στη Σαντορίνη, με ιδιαίτερη έμφαση στην μελέτη του σχηματισμού και της γεωχημείας των πλούσιων σε μέταλλα ηφαιστειακών αποθέσεων του πυθμένα. Ο Καθηγητής Κοιτασματολογίας Στέφανος Κίλιας και η ερευνητική του ομάδα αναλύουν τη σύσταση και τον μηχανισμό γένεσης αυτών των αποθέσεων,  συνεργαζόμενοι με την ομάδα της Καθηγήτριας Παρασκευής Νομικού.

Παράλληλα, η Καθηγήτρια Γεωχημείας Αριάδνη Αργυράκη και ο Μεταδιδακτορικός Ερευνητής Δρ. Ανδρέας Γόντικας συντονίζουν το Ευρωπαϊκό ερευνητικό έργο nexus monARC (nexusmonarc.eu, Horizon EU Grant no. 101079156). Στο πλαίσιο του έργου αυτού, αναπτύσσεται ένα δίκτυο επιστήμης των πολιτών, οι οποίοι συλλέγουν περιοδικά φυσικοχημικά δεδομένα από θαλάσσιες περιοχές του Ελληνικού ηφαιστειακού τόξου (Μέθανα, Μήλο, Σαντορίνη, Νίσυρο). Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στην παρακολούθηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων της τρέχουσας γεωδυναμικής δραστηριότητας στη Σαντορίνη. Τα δεδομένα που συλλέγονται θα επιτρέψουν την εκτίμηση της δυναμικής των φυσικών και ανθρωπογενών πιέσεων στο θαλάσσιο οικοσύστημα της περιοχής. Ταυτόχρονα,  η συμμετοχή των πολιτών ενισχύει την ανάπτυξη δεξιοτήτων εξειδίκευσης, την περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση και την κατανόηση των γεωκινδύνων σε ενεργές ηφαιστειακές ζώνες. Η ανάλυση των χρονοσειρών δεδομένων του έργου αναμένεται να προσφέρει χρήσιμα ευρήματα για τις επιπτώσεις της τρέχουσας γεωδυναμικής δραστηριότητας στο θαλάσσιο περιβάλλον της Σαντορίνης, συνεισφέροντας στην επιστημονική τεκμηρίωση και στη λήψη κατάλληλων μέτρων διαχείρισης.

Ο Τομέας Ορυκτολογίας – Πετρολογίας συμβάλλει ενεργά στην έρευνα του Ελληνικού Ηφαιστειακού Τόξου, παρακολουθώντας  στενά την πρόσφατη σεισμική δραστηριότητα στο ηφαιστειακό σύμπλεγμα της Σαντορίνης, καθώς και την μαγματική διέγερση, τόσο εντός της καλδέρας όσο και στο υποθαλάσσιο ηφαίστειο Κολούμπος. Η ερευνητική ομάδα αποτελείται από τους Καθηγητές Παναγιώτη Πομώνη και Αθανάσιο Γκοντελίτσα, και  τον  Αναπληρωτή Καθηγητή Δημήτριο Κωστόπουλο. Οι Καθηγητές Δ. Κωστόπουλος και Π. Πομώνης έχουν αξιολογήσει τα ηφαίστεια του Ελληνικού Ηφαιστειακού Τόξου σε σχέση με την πετρογένεση και τις φυσικομηχανικές ιδιότητες των μαγματικών πετρωμάτων, αναπτύσσοντας θερμοδυναμικά και θερμομηχανικά μοντέλα για την ακριβή ερμηνεία της ρεολογικής συμπεριφοράς της λιθόσφαιρας, σε συνδυασμό με τη δράση γεωθερμικών ρευστών. Πρόσφατα ανέπτυξαν και συνεχίζουν να βελτιώνουν  τον πρώτο ελληνικό αλγόριθμο για την ακριβή πρόβλεψη του Δείκτη Ηφαιστειακής Εκρηκτικότητας (Volcanic Explosivity Index – VEI), ο οποίος βασίζεται στη χημική σύσταση των λαβών και αποτελεί παγκόσμια καινοτομία. Επιπλέον, ανέπτυξαν αλγόριθμο για την εκτίμηση της ηφαιστειακής επικινδυνότητας. Ο Καθηγητής Α. Γκοντελίτσας συμμετέχει σε ερευνητικές αποστολές του υποθαλάσσιου ηφαιστείου Κολούμπος, με σκοπό την έρευνα των  ορυκτολογικών φάσεων που αποτίθενται στον κρατήρα από τη δράση των υδροθερμικών ρευστών.

Σχολή Επιστημών Υγείας

Η Κοσμήτορας της Σχολής Επιστημών Υγείας Καθηγήτρια  Παγώνα Λάγιου, ο Πρόεδρος του Τμήματος Ιατρικής Καθηγητής Νίκος Αρκαδόπουλος και ο Καθηγητής Χειρουργικής Εμμανουήλ Πικουλής συμμετέχουν ενεργά στην κινητοποίηση του Πανεπιστημίου Αθηνών  για τη διαχείριση υγειονομικών εκτάκτων αναγκών στη Σαντορίνη. Η ειδική επιχειρησιακή ομάδα  για τη διαχείριση μαζικών συμβάντων με έμφαση στην οργάνωση υγειονομικών μονάδων και συντονιστή τον Καθηγητή Ε. Πικουλή,  βρίσκεται σε πλήρη ετοιμότητα. Η ομάδα αποτελείται από ιατρούς και νοσηλευτές διάφορων ειδικοτήτων, μέλη ΔΕΠ, αποφοίτους  και ειδικούς επιστήμονες του ΠΜΣ “Παγκόσμια Υγεία και Ιατρική των Καταστροφών”. Τα μέλη της ομάδας έχουν εκπαιδευτεί από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας στη διαχείριση  μαζικών συμβάντων. Διακρίνονται για την επιχειρησιακή τους  εμπειρία από αντίστοιχα συμβάντα  στην Ελλάδα και το εξωτερικό, καθώς και για την οργάνωση εκπαιδευτικών προγραμμάτων διαχείρισης φυσικών καταστροφών σε χώρες της  Ευρώπης, Ασίας και της Αφρικής.

Τμήμα Ψυχολογίας, Εργαστήριο Σχολικής Ψυχολογίας: Εκπαίδευση, Έρευνα και Εφαρμογές, Τμήμα Ψυχολογίας, ΕΚΠΑ

Το Εργαστήριο Σχολικής Ψυχολογίας του Τμήματος Ψυχολογίας (https://schoolpsychlab.psych.uoa.gr/ ) έχει αναπτύξει ένα ολοκληρωμένο,  πολυεπίπεδο μοντέλο διασύνδεσης και συνδιαμόρφωσης της παροχής σχολικών ψυχολογικών υπηρεσιών, με στόχο την πρόληψη και προαγωγή της ψυχικής ανθεκτικότητας τόσο στο σχολικό περιβάλλον όσο και στην οικογένεια. Ενδυναμώνοντας τη συνεργασία του Πανεπιστημίου με σχολεία και φορείς της κοινότητας σε εθνικό και διεθνές επίπεδο,  η επιστημονική ομάδα του Εργαστηρίου, ανταποκρίνεται στις  σύγχρονες προκλήσεις, όπως η οικονομική κρίση, η πανδημία COVID-19, καθώς και φυσικές καταστροφές (σεισμοί, πυρκαγιές, πλημμύρες), υλοποιώντας δράσεις υποστήριξης  για μαθητές, εκπαιδευτικούς και γονείς/κηδεμόνες σε περιόδους κρίσης. Οι δράσεις του Εργαστηρίου, σε συνεργασία με το Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα «Σχολική Ψυχολογία», περιλαμβάνουν την έρευνα και αξιολόγηση αναγκών, την ανάπτυξη και εφαρμογή παρεμβάσεων  στο σχολικό περιβάλλον, την ευαισθητοποίηση και επιμόρφωση εκπαιδευτικών, ειδικών και γονέων/κηδεμόνων, καθώς και την ανάπτυξη ειδικού εκπαιδευτικού υλικού και εντύπων., Διευθύντρια του Εργαστηρίου είναι η Χρυσή (Σίσσυ) Χατζηχρήστου, Καθηγήτρια Σχολικής Ψυχολογίας, Πρώην Πρόεδρος της Διεθνούς Ένωσης Σχολικής Ψυχολογίας, και μέλος πολλών διεθνών και αμερικανικών επιστημονικών επιτροπών εταιρειών ψυχολογίας. Το έργο της αναφέρεται σε θέματα προσαρμογής και στήριξης ευάλωτων ομάδων μαθητών/τριών, προαγωγής της ψυχικής υγείας και της ψυχικής ανθεκτικότητας στη σχολική κοινότητα, καθώς και σε θέματα συμβουλευτικής εκπαιδευτικών και γονέων και διαχείρισης κρίσεων στη σχολική κοινότητα σε εθνικό και διεθνές επίπεδο. Ασχολείται επίσης με πολυπολιτισμικά θέματα εκπαίδευσης και κατάρτισης στη Σχολική Ψυχολογία καθώς και με την ανάπτυξη δικτύων συνεργασίας σε διεθνές επίπεδο.