Συμμετοχή μελών του ΕΚΠΑ σε διεθνή έρευνα σχετικά με το πως λαμβάνονται αποφάσεις που αφορούν ηθικά διλήμματα σε διαφορετικές χώρες

Ο Πέτρος Ρούσσος, Αναπληρωτής Καθηγητής στο Τμήμα Ψυχολογίας και Διευθυντής του Εργαστηρίου Πειραματικής Ψυχολογίας του ΕΚΠΑ, και η Μαριέττα Παπαδάτου-Παστού, Επίκουρη Καθηγήτρια στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του ΕΚΠΑ, συμμετείχαν σε διεθνή έρευνα σχετικά με το πώς λαμβάνονται αποφάσεις που αφορούν ηθικά διλήμματα σε διαφορετικές χώρες. Στην έρευνα συμμετείχαν συνολικά 140 ερευνητικές ομάδες από 45 χώρες, ενώ από τη χώρα μας συμμετείχε και ο Αλέξης Αρβανίτης, Επίκουρος Καθηγητής στο Τμήμα Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου της Κρήτης. Η έρευνα, με τίτλο “Situational factors shape moral judgments in the trolley dilemma in Eastern, Southern, and Western countries in a culturally diverse sample”, δημοσιεύτηκε στις 15 Απριλίου στο έγκριτο επιστημονικό περιοδικό Nature Human Behavior. Το συνολικό δείγμα της έρευνας ήταν 25.502 άτομα. Η έρευνα συντονίστηκε από ένα διεθνές δίκτυο εργαστηρίων ψυχολογικής έρευνας, το οποίο ονομάζεται “Επιταχυντής Ψυχολογικής Επιστήμης” (Psychological Science Accelerator, PSA). 

Λίγα λόγια για την έρευνα

Τα ηθικά διλήμματα αφορούν αποφάσεις που πρέπει να ληφθούν μεταξύ αντικρουόμενων ηθικών αρχών. Οι δύο πιο συχνά αντικρουόμενες ηθικές αρχές είναι οι ωφελιμιστικές και οι δεοντολογικές. Οι ωφελιμιστικές αρχές υποστηρίζουν ότι μια ενέργεια είναι ηθικά αποδεκτή εάν μεγιστοποιεί την ευημερία για τον μεγαλύτερο αριθμό ανθρώπων (για παράδειγμα, όσον αφορά τον αριθμό των ζωών που σώζονται). Από την άλλη πλευρά, οι δεοντολογικές αρχές αξιολογούν την ηθική με βάση την εγγενή φύση της κάθε ενέργειας (δηλαδή, συχνά δίνουν μεγαλύτερη βάση στα ατομικά δικαιώματα και υποχρεώσεις). Αυτή η σύγκρουση αρχών φαίνεται καθαρά στο λεγόμενο «πρόβλημα του τρόλεϊ», το οποίο μελετούν εδώ και δεκαετίες τόσο φιλόσοφοι όσο και ψυχολόγοι. Το πρόβλημα μπορεί να περιγραφεί ως εξής:

Είστε ελεγκτής σιδηροδρόμων. Υπάρχει ένα ανεξέλεγκτο τρόλεϊ που κυλά στις σιδηροδρομικές ράγες. Μπροστά στις ράγες, υπάρχουν πέντε εργάτες. Το τρόλεϊ κατευθύνεται κατευθείαν προς αυτούς και θα σκοτωθούν αν δεν γίνει κάτι. Εσείς στέκεστε σε κάποια απόσταση δίπλα σε έναν μοχλό. Εάν τραβήξετε αυτόν τον μοχλό, το τρόλεϊ θα μεταβεί σε βοηθητικές ράγες και έτσι θα σώσετε τους πέντε εργάτες που βρίσκονται στις κύριες ράγες. Παρατηρείτε, όμως, ότι υπάρχουν δύο εργάτες στις βοηθητικές ράγες. Με άλλα λόγια, δύο εργάτες θα σκοτωθούν αν τραβήξετε το μοχλό και αλλάξετε τις ράγες, αλλά οι πέντε εργάτες στις κύριες ράγες θα σωθούν. Είναι ηθικά αποδεκτό να τραβήξετε το μοχλό;

Ένας δεοντολογικός λήπτης αποφάσεων θα υποστήριζε ότι το τράβηγμα του μοχλού είναι ηθικά απαράδεκτο, καθώς θα ήταν φόνος. Από την άλλη χέρι, ο ωφελιμισμός θα πρότεινε ότι είναι ηθικά αποδεκτό να τραβήξεις τον μοχλό, καθώς θα μεγιστοποιούσε τον αριθμό των ζωών που σώζονται.

Σε μια εναλλακτική εκδοχή του προβλήματος, πρέπει κανείς να σπρώξει έναν άνθρωπο από μια πεζογέφυρα μπροστά από το τρόλεϊ. Αυτός ο άνθρωπος θα πεθάνει, αλλά θα σταματήσει το τρόλεϊ, και τα πέντε άτομα που βρίσκονται στο δρόμο του τρόλεϊ θα σωθούν. Είναι ενδιαφέρον ότι οι άνθρωποι είναι λιγότερο πιθανό να λάβουν μια απόφαση σύμφωνη με τις ωφελιμιστικές αρχές στο σενάριο της πεζογέφυρας (και να δηλώσουν ότι θα έσπρωχναν τον άνθρωπο) σε σύγκριση με το τυπικό σενάριο με τις βοηθητικές ράγες, παρότι στο σενάριο της πεζογέφυρας ένα άτομο (και όχι δύο όπως στο σενάριο με τις βοηθητικές ράγες) πρέπει να σκοτωθούν για να σωθούν πέντε άτομα. Η διαφορά μεταξύ των απαντήσεων σε τέτοιου είδους σενάρια έγινε αφορμή για την πραγματοποίηση πολλών ερευνών και την ανάπτυξη γνωστικών θεωριών στο πεδίο της ηθικής κρίσης.

Στην πρόσφατα δημοσιευμένη έρευνα, μελετήθηκε εμπειρικά πώς η πρόθεση (αν δηλαδή η βλάβη θα είναι παράπλευρη απώλεια ή χρησιμοποιείται η βλάβη σαν μέσο) και η προσωπική δύναμη  (αν δηλαδή χρησιμοποιούμε τους ίδιους μας τους μυς για να προκαλέσουμε βλάβη ή αν αυτή προκαλείται μέσα από ένα αντικείμενο, όπως ο μοχλός) επηρεάζουν τις κρίσεις σχετικά με ηθικά διλήμματα σε 45 χώρες από όλες τις κατοικημένες ηπείρους. Διαπιστώθηκε ότι και οι δύο μεταβλητές -η προσωπική δύναμη  και η πρόθεση – ασκούν επιρροή στις ηθικές κρίσεις στις ΗΠΑ και σε άλλους δυτικούς πολιτισμούς, αναπαράγοντας και επεκτείνοντας τα μέχρι στιγμής ευρήματα. Η επιρροή αυτών των μεταβλητών ήταν παρούσα και στις μη δυτικές τις χώρες, αν και υπήρχε διαφοροποίηση στο πώς αυτές οι μεταβλητές αλληλοεπιδρούν μεταξύ τους. Ενδεχομένως, λοιπόν, ο τρόπος που λαμβάνουμε αποφάσεις σε ηθικά διλήμματα βασίζεται σε βασικές γνωστικές ή συναισθηματικές διεργασίες που είναι καθολικές για τον άνθρωπο και ανεξάρτητες από τον πολιτισμό, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν υπάρχουν και κάποιες διαπολιτισμικές διαφοροποιήσεις.