Φοιτητικός Πληθυσμός και Μετάβαση στην Ενηλικίωση

Άρθρο της Ευαγγελίας Γαλανάκη, Καθηγήτριας Ψυχολογίας ΠΤΔΕ και Διευθύντριας του Εργαστηρίου Ψυχολογίας ΠΤΔΕ

Αν και το 18ο έτος θεωρείται το ορόσημο της ενηλικίωσης, οι νέοι άνθρωποι γενικά, και ο φοιτητικός πληθυσμός ειδικότερα, βρίσκονται στη διαδικασία μετάβασης στην ενηλικίωση. Η νέα αναπτυξιακή περίοδος της ζωής, η οποία χαρακτηρίζεται από τη μετάβαση αυτή, ονομάστηκε από τον Arnett (2000, 2015· βλ. και Γαλανάκη, 2017, 2023) «αναδυόμενη ενηλικίωση» (emerging adulthood) και καλύπτει τα έτη από το 18ο έως το 25ο έτος, αυστηρά, ή έως το 29ο έτος, πιο εκτεταμένα.

Η μεγαλύτερη πλέον διάρκεια της ανθρώπινης ζωής, όπως δηλώνεται με το αυξημένο προσδόκιμο επιβίωσης, και η έλευση της ήβης σε μικρότερη ηλικία σε σύγκριση με το σχετικά πρόσφατο παρελθόν, σε συνδυασμό με πλήθος κοινωνικών αλλαγών, όπως η αναγνώριση των δικαιωμάτων των γυναικών, η αποδοχή των προγαμιαίων σχέσεων και της συμβίωσης, οι αλλαγές στη σεξουαλικότητα, τις ταυτότητες και τους ρόλους των φύλων, κατέστησαν αναγκαία την αναγνώριση μίας τουλάχιστον δεκαετίας ανάμεσα στην εφηβεία και στην καθαυτό ενήλικη ζωή ως διακριτής αναπτυξιακής περιόδου. Επιπλέον, η μεγάλη χρονική διάρκεια της πορείας προς την ενήλικη κατάσταση καθορίζεται από τις σύγχρονες οικονομικές, πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες, οι οποίες χαρακτηρίζονται από την πολυπλοκότητα, την παγκοσμιοποίηση, τη μετάβαση από τη μεταβιομηχανική στην ψηφιακή εποχή, την κοινωνία της πληροφορίας και της παροχής υπηρεσιών, καθώς και την απαίτηση για εξειδίκευση. Οι συνθήκες αυτές έχουν ήδη οδηγήσει στη γενίκευση και την επιμήκυνση της εκπαίδευσης, την αναβολή του γάμου και της τεκνοποίησης και τον έλεγχο των γεννήσεων. Σε όλα τα προηγούμενα, και οπωσδήποτε μετά τη διατύπωση της θεωρίας της αναδυόμενης ενηλικίωσης, προστέθηκε η παγκόσμια αστάθεια που προκάλεσε η οικονομική κρίση του 2008 και πρόσφατα η πανδημία COVID-19, όπως και η αύξηση των μαζικών μετακινήσεων, των προσφυγικών ρευμάτων, των εμπόλεμων συγκρούσεων και των φυσικών καταστροφών, αλλά και η κλιματική κρίση, συνθήκες που είχαν και έχουν σοβαρές επιπτώσεις σε υλικό και ψυχικό επίπεδο.

Η παρατεταμένη μετάβαση στην ενηλικίωση, όπως εκφράζεται με την αναπτυξιακή περίοδο της αναδυόμενης ενηλικίωσης, έχει κάνει την εμφάνισή της όχι μόνο στις λεγόμενες ανεπτυγμένες χώρες, αλλά και στις αναπτυσσόμενες χώρες ή έστω σε κάποιες περιοχές των τελευταίων (κυρίως αστικές), όπως δείχνει η έρευνα των τελευταίων ετών (π.χ. Arnett, 2016· Arnett & Tanner, 2006· Nelson, 2021· Žukauskienė, 2016a). Η κρίση νοήματος και η ρευστότητα της ταυτότητας στις μετανεωτερικές κοινωνίες (Bauman, 2000) βρήκαν την κατ’ εξοχήν έκφρασή τους στη νέα αναπτυξιακή περίοδο. Οι νέοι άνθρωποι καλούνται να συσσωρεύσουν ένα ταυτοτικό κεφάλαιο (identity capital), δηλαδή ένα ρεπερτόριο προσωπικών αποθεμάτων/πηγών μπροστά στις προκλήσεις, και να επιτύχουν την αναπτυξιακή εξατομίκευση (developmental individualization), δηλαδή μια πορεία ζωής συνεχούς και σκόπιμης ανάπτυξης, σε αντιδιαστολή με την εξ ορισμού εξατομίκευση (default individualization), δηλαδή την απλή επιλογή υπαρχόντων εναλλακτικών της νεανικής κουλτούρας (Côté, 2000, 2006). Πρόκειται για την αυτο-κοινωνικοποίηση (self-socialization· Heinz, 2002), δηλαδή μια διαδικασία κατά την οποία το άτομο σχεδιάζει και υλοποιεί τη δική του πορεία ζωής συνταιριάζοντας ευκαιρίες και περιορισμούς, επιλέγει οδούς, πράττει και αξιολογεί τις συνέπειες των πράξεών του.

Ιδιαίτερα στις χώρες του Ευρωπαϊκού Νότου, στις οποίες ανήκει και η Ελλάδα, η έρευνα επιβεβαιώνει ότι η αναδυόμενη ενηλικίωση είναι κυρίαρχη. Αυτό έδειξαν και οι έρευνες του Εργαστηρίου Ψυχολογίας του ΠΤΔΕ (Γαλανάκη et al., 2022· Galanaki & Leontopoulou, 2017· Galanaki & Sideridis, 2019). Η οικονομική κρίση, η ανεργία, η υποαπασχόληση, οι δυσμενείς συνθήκες εργασίας των νέων, η ελλειμματική κοινωνική πρόνοια, οι ισχυροί οικογενειακοί δεσμοί, η παρατεταμένη συμβίωση με τους γονείς και η συνακόλουθη αναβολή του γάμου και της τεκνοποίησης – το επονομαζόμενο «μεσογειακό μοντέλο» (Ferrera, 1996) – συνιστούν το πλαίσιο εντός του οποίου ζει ο αναδυόμενος ενήλικος στις χώρες αυτές τις τελευταίες δεκαετίες (Žukauskienė, 2016b).

Κατόπιν των παραπάνω, οι όροι ύστερη εφηβεία (late adolescence), μετεφηβεία (post-adolescence), παρατεταμένη εφηβεία (prolonged adolescence), νεαρή ενήλικη ζωή (young adulthood) και νεότητα/νεολαία (youth) δεν αποδίδουν με ακρίβεια αυτή την αναπτυξιακή περίοδο. Οι όροι που περιέχουν τη λέξη «εφηβεία» δεν είναι ακριβείς γιατί η αναδυόμενη ενηλικίωση δεν είναι κυρίως εφηβεία· η «νεαρή ενήλικη ζωή» γιατί δεν πρόκειται για πλήρη ενηλικίωση· και η «νεολαία» γιατί είναι πολύ γενικός όρος.

Υπό την οπτική της θεωρίας του Erikson (1950, 1968), έχει υποστηριχθεί πρόσφατα (Robinson, 2016) ότι ο νέος άνθρωπος μετά τα 18 καλείται να επεξεργαστεί και να επιλύσει δύο αναπτυξιακές κρίσεις ταυτόχρονα: την κρίση «διαμόρφωση ταυτότητας έναντι σύγχυσης ρόλων», η οποία παραδοσιακά χαρακτήριζε την εφηβεία, και την κρίση «εγγύτητα/οικειότητα έναντι απομόνωσης», η οποία θεωρούνταν ότι διακρίνει τη νεανική ηλικία. Αυτό σημαίνει ότι το αναπτυξιακό έργο του αναδυόμενου ενηλίκου είναι κοπιώδες, εφόσον η ασταθής και ρευστή ακόμη ταυτότητα είναι πιθανό να δυσχεραίνει το ψυχικό άνοιγμα προς τον άλλον. Αυτό το ψυχικό άνοιγμα όμως είναι αναγκαίο για την υπαρξιακή συγκρότηση του νέου ανθρώπου. Όπως έδειξε μια άλλη, πρόσφατη έρευνα του Εργαστηρίου Ψυχολογίας του ΠΤΔΕ (Galanaki et al., 2023 – accepted), η υπερβολική συστολή, η αποφυγή των κοινωνικών καταστάσεων και η απομόνωση από τους άλλους στην αναδυόμενη ενηλικίωση σχετίζονται με υπαρξιακούς κινδύνους, όπως η αίσθηση της μη αυθεντικότητας του εαυτού, η απουσία νοήματος και η μη αναζήτηση νοήματος στη ζωή, το υπαρξιακό άγχος και η υπαρξιακή μοναξιά.

Το ψυχοκοινωνικό μορατόριουμ, που είχε εισηγηθεί ο Erikson για την εφηβεία, έχει επεκταθεί πλέον στην τρίτη δεκαετία της ζωής και είναι κυρίαρχο στη ζωή εκείνων των αναδυόμενων ενηλίκων που συνεχίζουν τις σπουδές τους στην τριτοβάθμια εκπαίδευση (Conley et al., 2020). Κύριο έργο του νέου ανθρώπου είναι να απαρτιώσει τις επιμέρους, ποικίλες όψεις της ταυτότητάς του σε ένα συνεκτικό όλον. Ενώ λοιπόν, όπως δείχνει η έρευνα, είναι συνήθης κατά την αναδυόμενη ενηλικίωση η διερεύνηση της ταυτότητας, σε βάθος και σε εύρος, και οι νέοι δεν δεσμεύονται ακόμη σε συγκεκριμένες επιλογές, η αγχώδης-«μηρυκαστική» διερεύνηση της ταυτότητας, η συχνή αναθεώρηση της δέσμευσης με μια ταυτότητα και η δυσφορία σχετικά με την ταυτότητα είναι επίσης συνήθεις καταστάσεις και συνδέονται με ποικίλες ψυχικές δυσκολίες (για ανασκοπήσεις βλ. Schwartz, 2016· Schwartz et al., 2016). Σε όλα αυτά έρχεται να προστεθεί μια σύγχρονη ιδιαιτερότητα: οι νέοι κατασκευάζουν και ανα-κατασκευάζουν την ταυτότητά τους καθώς περιπλανώνται στον ψηφιακό και εικονικό κόσμο και πειραματίζονται μέσω της τεχνολογίας με την εικόνα τους και τις σχέσεις τους.

Σε μια έρευνα του Εργαστηρίου Ψυχολογίας του ΠΤΔΕ (Galanaki & Sideridis, 2019), αναδείχθηκε η ετερογένεια της πορείας προς την ενηλικίωση σε φοιτητές και φοιτήτριες από διάφορα πανεπιστημιακά τμήματα με έδρα την Αθήνα (μεταξύ των οποίων και το ΕΚΠΑ). Με τη μέθοδο της ανάλυσης λανθανουσών προφίλ, εντοπίστηκαν πέντε προφίλ νέων ανθρώπων που βρίσκονται στο κατώφλι της ενηλικίωσης. Τα προφίλ ονομάστηκαν «αγχώδεις εξερευνητές κάπου ανάμεσα», «ανώριμοι εξερευνητές», καθαυτό «αναδυόμενοι ενήλικοι», «ενήλικοι» και «παγιδευμένοι στη μετάβαση». Για παράδειγμα, όσοι έχουν μια σταθερή ερωτική σχέση, εργασιακή εμπειρία και εμπειρία από διαμονή χωρίς τους γονείς τους νιώθουν περισσότερο ενήλικοι και έχουν προχωρήσει σε πιο λειτουργικές μορφές ταυτότητας (δέσμευση με μια μορφή ταυτότητας, ταύτιση με τη δέσμευση αυτή, στοχαστική αναζήτηση) σε σύγκριση με τους υπόλοιπους. Αυτό το προφίλ – οι «ενήλικοι» – χαρακτηρίζει πιο πολύ τις γυναίκες. Ακόμα, βρέθηκαν ενδείξεις ότι η οικονομική δυσπραγία, η διαμονή με τους γονείς και η απουσία σταθερής ερωτικής σχέσης συνδέονται με δυσκολίες στη βίωση της μετάβασης στην ενηλικίωση και στη βίωση των αναπτυξιακών γνωρισμάτων της αναδυόμενης ενηλικίωσης, καθώς και με δυσλειτουργικές διεργασίες ταυτότητας, που χαρακτηρίζονται από υψηλό άγχος, αμφιβολία και αναποφασιστικότητα. Αυτά τα προφίλ – οι «αγχώδεις εξερευνητές κάπου ανάμεσα» και οι «παγιδευμένοι στη μετάβαση» – είναι πιο συχνά στους άνδρες. Η εστίαση στον εαυτό (π.χ. αυτεπάρκεια, προσωπική ελευθερία) ήταν πιο συχνή στα πιο ώριμα προφίλ νέων, ενώ η διερεύνηση της ταυτότητας σε πλάτος (και όχι σε βάθος) και η συνεχής επανεξέταση της δέσμευσης με μια μορφή ταυτότητας διέκρινε περισσότερο τα πιο ανώριμα ή αγχώδη προφίλ νέων. To εύρημα ότι υπάρχουν διαφορετικές πορείες προς την ενηλικίωση ακόμα και μέσα στον φοιτητικό πληθυσμό και ότι αυτές συνδέονται με οικονομικο-κοινωνικούς παράγοντες είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον και μας προσκαλεί σε περαιτέρω έρευνα του φαινομένου.

Κατά τη μετάβαση στην ενηλικίωση, παρατηρούνται συνέχεια και ασυνέχεια ως προς την ανάπτυξη και την ψυχική υγεία σε σχέση με τα προηγούμενα έτη της ζωής, πλαστικότητα, ψυχική ανθεκτικότητα, καλή σωματική κατάσταση, καθώς και περαιτέρω διαφοροποίηση, οργάνωση και απαρτίωση της ψυχικής ζωής. Είναι μια περίοδος διαρκούς γίγνεσθαι. Η ανάπτυξη του νέου ανθρώπου επηρεάζεται σε μεγάλο βαθμό από τα γεγονότα της ζωής. Διανύει μια περίοδο που αποτελεί ένα «αναπτυξιακό παράθυρο», μια ευκαιρία, ίσως την τελευταία, να απομακρυνθεί από μη υγιή πλαίσια (π.χ. οικογένεια) και, παράλληλα, δεν του ζητείται να δεσμευθεί σε νέα, εξίσου μη υγιή, πλαίσια. Η δυνατότητα για αυτόνομη επιλογή πλαισίων είναι μεγαλύτερη από κάθε άλλη περίοδο της ζωής. Παράλληλα, πολλές είναι οι κρίσιμες καμπές (π.χ. στρατιωτική θητεία, γάμος, απόκτηση παιδιού, έρωτας, τριτοβάθμια εκπαίδευση, ενασχόληση με θρησκεία, εργασία, διάφορες μορφές μαθητείας, ένταξη σε οργανώσεις). Ως εκ τούτου, ενδέχεται να εμφανιστεί η λεγόμενη αργά αναδυόμενη ανθεκτικότητα (Masten et al., 2006).

Η αναδυόμενη ενηλικίωση όμως έχει δύο πρόσωπα ως προς το θέμα της ψυχικής υγείας (Schwartz, 2016). Παράλληλα με τη θετική ανάπτυξη, την άνθηση και την ευημερία (Padilla-Walker & Nelson, 2017), εκδηλώνονται για πρώτη φορά ή επιδεινώνονται οι ψυχικές διαταραχές, όπως η κατάθλιψη, οι αγχώδεις διαταραχές, οι διαταραχές προσωπικότητας, η ψύχωση, καθώς και η χρήση ουσιών, η αντικοινωνική συμπεριφορά και διάφορες ριψοκίνδυνες συμπεριφορές (O’Connor et al., 2016· Schulenberg & Zarrett, 2006· Tanner, 2016). Ταυτόχρονα, το ότι η αναδυόμενη ενηλικίωση έχει ισχυρό κοινωνικο-πολιτισμικό και ιστορικό καθορισμό καθιστά τους νέους ανθρώπους ευάλωτους σε εθνικές και παγκόσμιες κρίσεις κάθε είδους, οι οποίες οδηγούν στην ανεργία, την υποαπασχόληση, τις ανισότητες, τον αποκλεισμό, τις διακρίσεις, το στίγμα, την παραβίαση των ανθρώπινων δικαιωμάτων, την έκθεση σε κίνδυνο, τη βία κ.λπ. Ενώπιον αυτών των αναπτυξιακών προκλήσεων, οι αναδυόμενοι ενήλικοι συχνά δεν έχουν πρόσβαση σε υπηρεσίες ψυχικής υγείας, πολλές από τις οποίες άλλωστε δεν προσφέρουν ενημερωμένες, ερευνητικά τεκμηριωμένες και αναπτυξιακά κατάλληλες παρεμβάσεις για την αναπτυξιακή αυτή περίοδο.

Ίσως ποτέ άλλοτε και για καμία άλλη φάση της ζωής δεν εκδηλώθηκαν τόσες επιστημονικές διαφωνίες, ακόμα και διαμάχες (Arnett et al., 2011), όσες για την αναδυόμενη ενηλικίωση – πριν και μετά την παγκόσμια ύφεση του 2008. Για παράδειγμα, έχουν δημοσιευθεί μελέτες που εξετάζουν αν αυτή συνιστά διακριτό αναπτυξιακό επίπεδο ή στάδιο, ή αν πρόκειται για επιβεβλημένη αναδυόμενη ενηλικίωση εξαιτίας των κοινωνικο-οικονομικών συνθηκών σε ορισμένες κοινωνίες (Côté, 2000, 2006), ή αν απλά με τον όρο αυτόν περιγράφονται οι γενιές της ψηφιακής τεχνολογίας του τέλους του εικοστού και των αρχών του εικοστού πρώτου αιώνα (π.χ. Millennials, post-Millenials, Γενιά Ζ)· αν εμφανίζεται μόνο σε ορισμένα, τα ανώτερα, κοινωνικά στρώματα ως μια «πολυτέλεια» ή όχι (Arnett & Tanner, 2011)· και αν οι αναδυόμενοι ενήλικοι έχουν αυξημένο/παθολογικό ναρκισσισμό ή όχι (Arnett, 2013· Twenge, 2013). Ενώ φαίνεται να κερδίζει έδαφος η άποψη ότι η αναδυόμενη ενηλικίωση είναι πράγματι μια διακριτή αναπτυξιακή περίοδος (Syed, 2016), τα ερωτήματα αυτά και άλλα ακόμα παραμένουν ανοιχτά και διερευνώνται. Με κυριότερο το ερώτημα κατά πόσον η αναδυόμενη ενηλικίωση δεν αποτελεί μόνο μετάβαση, αλλά μια νέα ψυχική οργάνωση, ποιοτικά διαφορετική από την προηγούμενη και την επόμενη, δηλαδή ότι συνιστά έναν νέο τρόπο του ζην (Gilmore, 2019).

Το μάλλον ανελαστικό σύστημα της ελληνικής τριτοβάθμιας εκπαίδευσης (π.χ. περιορισμένες δυνατότητες μετακίνησης μεταξύ Τμημάτων ή Σχολών), αλλά και η έλλειψη δόμησης (π.χ. πολλά μαθήματα χωρίς υποχρεωτική παρακολούθηση, μεγάλα και απρόσωπα ακροατήρια) δεν φαίνεται να ανταποκρίνεται, στον βαθμό που απαιτείται, στην αναπτυξιακή δυναμική των νέων ανθρώπων. Οι νέοι άνθρωποι νιώθουν ότι βρίσκονται στο μεταίχμιο, βιώνουν έντονα τη διερεύνηση ταυτότητας, έχουν ανάγκη τον πειραματισμό και τις ευκαιρίες για επιλογές, εκδηλώνουν αυξημένη εστίαση στον εαυτό τους, αλλά και βιώνουν έλλειψη δομών, αλλαγές ζωής και αστάθεια. Είναι ανάγκη η τριτοβάθμια εκπαίδευση να στοχεύει σε μια εξισορρόπηση ανάμεσα, από τη μια πλευρά, στη δυναμική, ευέλικτη και πλούσια προσφορά εκπαιδευτικών δυνατοτήτων και, από την άλλη, στη διευκόλυνση της δόμησης, της οριοθέτησης και της σταθερότητας μέσω ενός εκπαιδευτικού πλαισίου με αυτά ακριβώς τα γνωρίσματα.

Βιβλιογραφία

Arnett, J. J. (2000). Emerging adulthood: A theory of development from the late teens through the twenties. American Psychologist, 55(5), 469–480.

Arnett, J. J., Kloep, M., Hendry, L. A., Tanner, J. L. (2011). Debating emerging adulthood: Stage or process? Oxford University Press.

Arnett, J. J., & Tanner, J. L. (2011). Themes and variations in emerging adulthood across social classes. In J. J. Arnett, M. Kloep, L. B., Hendry, & J. L. Tanner (Eds.), Debating emerging adulthood: Stage or process? (pp. 31–50). Oxford University Press.

Arnett, J. J. (2013). The evidence for Generation We and against Generation Me. Emerging Adulthood, 1(1), 5–10.

Arnett, J. J. (2015). Emerging adulthood: The winding road from the late teens through the twenties (2nd ed.). Oxford University Press.

Arnett, J. J. (Ed.). (2016). The Oxford handbook of emerging adulthood. Oxford University Press.

Arnett, J. J., & Tanner, J. L. (Eds.). (2006). Emerging adults in America: Coming of age in the 21st century. American Psychological Association.

Bauman, Z. (2000). Liquid modernity. Polity Press.

Γαλανάκη, Ε. (2017). Η αναδυόμενη ενηλικίωση και η μετάβαση στην ενηλικίωση στην Ελλάδα. Ενημερωτικό Δελτίο της Ελληνικής Ψυχολογικής Εταιρείας (ΕΛΨΕ), 32, 11-14.

Γαλανάκη, Ε. (2023). Αναδυόμενη ενηλικίωση: Η αναπτυξιακή περίοδος των φοιτητών και των φοιτητριών. HuB ΕΚΠΑ – Ενημέρωση για Ερευνητικά Θέματα του ΕΚΠΑ.

Γαλανάκη, Ε., Σιδερίδης, Γ., & Αμανάκη, Ε. (2022, Οκτώβριος). Υποκειμενική εμπειρία ενηλικίωσης, ηθικές αξίες και απόψεις για το μέλλον των αναδυόμενων ενηλίκων: Σύγκριση πριν και μετά την οικονομική κρίση. Ανακοίνωση στο Συμπόσιο του Κλάδου Αναπτυξιακής Ψυχολογίας της ΕΛΨΕ με θέμα «Αναδυόμενη ενηλικίωση: Ανθρώπινη ανάπτυξη σε καιρούς ξένους» (Οργανώτρια-Πρόεδρος: Ε. Γαλανάκη). 18ο Πανελλήνιο Συνέδριο Ψυχολογικής Έρευνας, Ελληνική Ψυχολογική Εταιρεία – Πάντειο Πανεπιστήμιο, Αθήνα.

Conley, C. S., Shapiro, J. B., Huguenel, B. M., & Kirsch, A. C. (2020). Navigating the college years: Developmental trajectories and gender differences in psychological functioning, cognitive-affective strategies, and social well-being. Emerging Adulthood, 8(2), 103–117.

Côté, J. (2000). Arrested adulthood: The changing nature of maturity and identity in the late modern world. New York University Press.

Côté, J. (2006). Emerging adulthood as an institutionalized moratorium: Risks and benefits to identity formation. In J. J. Arnett & J. L. Tanner (Eds.), Emerging adults in America: Coming of age in the 21st century (pp. 85–116). American Psychological Association.

Erikson, E. (1950). Childhood and society. W. W. Norton.

Erikson, E. H. (1968). Identity: Youth and crisis. W. W. Norton.

Ferrera, M. (1996). The “southern model” of welfare in social Europe. Journal of European Social Policy, 6(1), 17–37.

Galanaki, E. P., & Leontopoulou, S. (2017). Criteria for the transition to adulthood, developmental features of emerging adulthood, and views of the future among Greek studying youth. Europe’s Journal of Psychology, 13(3), 417–440.

Galanaki, E. P., & Sideridis, G. (2019). Dimensions of emerging adulthood, criteria for adulthood, and identity development in Greek studying youth: A person-centered approach. Emerging Adulthood, 7(6), 411–431.

Galanaki, E. P., Nelson, L. J., & Antoniou, F. (2023 – manuscript accepted for publication). Social withdrawal, solitude, and existential concerns in emerging adulthood. Emerging Adulthood.

Gilmore, K. (2019). Is emerging adulthood a new developmental phase? Journal of the American Psychoanalytic Association, 67(4), 625–653.

Heinz, W. (2002). Self-socialization and post-traditional society. Advances in Life Course Research, 7, 41–64.

Masten, A. S., Obradović, J., & Burt, K. B. (2006). Resilience in emerging adulthood: Developmental perspectives on continuity and transformation. In J. J. Arnett & J. L. Tanner (Eds.), Emerging adults in America: Coming of age in the 21st century (pp. 173–190). American Psychological Association.

Nelson, L. J. (2021). The theory of emerging adulthood 20 years later: A look at where it has taken us, what we know now, and where we need to go. Emerging Adulthood, 9(3), 179–188.

O’Connor, M., Sanson, A. V., Toumbourou, J. W., Hawkins, M. T., Letcher, P., Williams, P., & Olsson, C. (2016). Positive development and resilience in emerging adulthood. In J. J. Arnett (Ed.), The Oxford handbook of emerging adulthood (pp. 601–614). Oxford University Press.

Padilla-Walker, L. M., & Nelson, L. J. (Eds.). (2017). Flourishing in emerging adulthood: Positive development during the third decade of life. Oxford University Press.

Robinson, O. C. (2016). Emerging adulthood, early adulthood and quarter-life crisis: Updating Erikson for the twenty-first century. In R. Žukauskiene (Ed.), Emerging adulthood in a European context (pp. 17–30). Routledge.

Schulenberg, J. E., & Zarrett, N. R. (2006). Mental health during emerging adulthood: Continuity and discontinuity in courses, causes, and functions. In J. J. Arnett & J. L. Tanner (Eds.), Emerging adults in America: Coming of age in the 21st century (pp. 135–172). American Psychological Association.

Schwartz, S. J. (2016). Turning point for a turning point: Advancing emerging adulthood theory and research. Emerging Adulthood, 4(5), 307–317.

Schwartz, S. J., Zamboanga, B. L., Luyckx, K., Meca, A., & Ritchie, R. (2016). Identity in emerging adulthood: Reviewing the field and looking forward. In J. J. Arnett (Ed.), The Oxford handbook of emerging adulthood (pp. 401–420). Oxford University Press.

Syed, M. (2016). Emerging adulthood: Developmental stage, theory, or nonsense? In J. J. Arnett (Ed.), The Oxford handbook of emerging adulthood (pp. 11–25). Oxford University Press.

Tanner, J. L. (2016). Mental health in emerging adulthood. In J. J. Arnett (Ed.), The Oxford handbook of emerging adulthood (pp. 499–520). Oxford University Press.

Twenge, J. M. (2013). The evidence for Generation Me and against Generation We. Emerging Adulthood, 1(1), 11–16.

Žukauskienė, R. (Ed.). (2016a). Emerging adulthood in a European context. Routledge.

Žukauskienė, R. (2016b). The experience of being an emerging adult in Europe. In R. Žukauskienė (Ed.), Emerging adulthood in a European context (pp. 3–16). Routledge.