Είναι πλέον αποδεκτό από τον επιστημονικό κόσμο ότι η βιοποικιλότητα είναι ένας δείκτης της υγείας των οικοσυστημάτων σε παγκόσμιο επίπεδο. Η ποικιλομορφία των ειδών όλων των ζωικών και φυτικών ομάδων είναι σημαντική για το μέλλον του ανθρώπινου είδους και όλων των υπόλοιπων οργανισμών. Επίσης είναι γνωστό τα τελευταία 100 χρόνια τουλάχιστον, οι ανθρωπογενείς δραστηριότητες έχουν οδηγήσει σε μια επιταχυνόμενη υποβάθμιση της βιοποικιλότητας πάνω στον Πλανήτη.
Ήδη από την δεκαετία του 1970 οι άνθρωποι άρχισαν να διαπιστώνουν έναν αυξημένο ρυθμό εξαφάνισης των ειδών που ήταν πολύ μεγαλύτερος από τον αναμενόμενο κανονικό ρυθμό εξαφανίσεων που υπάρχει σε όλη την εξέλιξη των οργανισμών πάνω στον πλανήτη. Με την πάροδο του χρόνου γινόταν πλέον αντιληπτό ότι βρισκόμαστε μπροστά σε μία μαζική εξαφάνιση όπως τις πέντε μαζικές εξαφανίσεις που σημάδεψαν την εξέλιξη της ζωής πάνω στον πλανήτη. Η τελευταία που συνέβη πριν 65 εκατομμύρια χρόνια εξαιτίας της πρόσκρουσης ενός τεράστιου μετεωρίτη πάνω στην επιφάνεια της Γης είχε σαν αποτέλεσμα την εξάλειψη των δεινοσαύρων και πολλών άλλων ζωικών ομάδων. Βέβαια σε όλες τις περιπτώσεις των μαζικών εξαφανίσεων η βιοποικιλότητα επανερχόταν αλλά με διαφορετικούς πρωταγωνιστές. Έτσι μετά την τελευταία μαζική εξαφάνιση ο νέος πρωταγωνιστής ήταν τα θηλαστικά που μέσα σε 60 εκατομμύρια χρόνια διαφοροποιήθηκαν σε τέτοιο βαθμό που για να το πετύχουν οι προηγούμενοι ένοικοι του πλανήτη χρειάστηκε ένα διάστημα πάνω από 200 εκατομμύρια χρόνια. Ανάμεσα στις μορφές των θηλαστικών ξεχωρίζει ένα πλάσμα που εμφανίστηκε πριν από δύο εκατομμύρια χρόνια με ένα πολύ σημαντικό χαρακτηριστικό που ήταν ένας μεγάλος εγκέφαλος αναλογικά με το μέγεθος του σώματος. Αυτά τα πλάσματα χρησιμοποιώντας αυτό το νέο συνέχισαν να διαφοροποιούνται μέχρι που στα 200.000 χρόνια πριν μια μορφή εμφανίστηκε και σιγά σιγά επικράτησε σε όλον τον Πλανήτη. Ο Σύγχρονος Άνθρωπος o Homo sapiens.
Στα 10.000 χρόνια πριν περίπου ο Homo sapiens επιτυγχάνει μια από τις πιο μετασχηματιστικές καινοτομίες στην εξέλιξη της ανθρωπότητας: Την εξημέρωση των άγριων φυτών και ζώων δηλαδή την ανακάλυψη της γεωργίας που συνοδεύτηκε με την Νεολιθική επανάσταση. Η Νεολιθική επανάσταση, που συνίστατο στην εφεύρεση της γεωργίας και των χωριών, τράφηκε από τον πλούτο της Φύσης. Το άλμα προς τα μπρος ήταν μία ευλογία για την ανθρωπότητα. Αλλά η επανάσταση ενίσχυσε την λανθασμένη υπόθεση ότι μία ελάχιστη επιλογή εξημερωμένων ζώων και φυτών αρκούν για υποστηρίξουν την ανθρώπινη εξάπλωση επ’ αόριστον. Η φτωχοποίηση της πανίδας και της χλωρίδας της Γης ήταν ένα αποδεκτό κόστος μέχρι τους πρόσφατους αιώνες, όταν η Φύση φαινόταν σχεδόν άπειρη. Η ιστορία διδάσκει τώρα ένα πολύ διαφορετικό μάθημα. Ακόμα και αν η υπόλοιπη ζωή δεν έχει καμία αξία πέρα από την ικανοποίηση των ανθρώπινων αναγκών, ο αφανισμός της Φύσης είναι μία επικίνδυνη στρατηγική. Μια καταγραφή των απειλούμενων ειδών θηλαστικών και πτηνών από 114 χώρες δείχνει ότι μέχρι το τέλος της δεκαετίας που διανύουμε οι περισσότερες χώρες θα υποστούν μία μείωση της τάξης του 7% στην ποικιλότητα των ειδών και μέχρι το 2050 άλλη μια μείωση της τάξης του 14%. Οι λόγοι που οδηγούν σε αυτά τα αποτελέσματα έχουν αναλυθεί και γραφτεί πολλές φορές. Δεν θεωρώ σκόπιμο να γραφτούν ακόμα μία φορά. Παρακάτω θα παρουσιαστούν έξι κινδυνεύοντα είδη πτηνών από τα σπάνια δείγματα του Μουσείου Ζωολογίας του ΕΚΠΑ που η ιστορία τους δείχνει ξεκάθαρα τη συμβολή των αλόγιστων ανθρώπινων δραστηριοτήτων στην εξαφάνισή τους.
Κόνδορας των Άνδεων (Vultur gryphus)
Ο κόνδορας των Άνδεων Vultur gryphus (Οικογένεια: Cathartidae) (Εικόνα 1) είναι ένα είδος γύπα που ζει στην οροσειρά των Άνδεων, κατά μήκος του δυτικού τμήματος της Νότιας Αμερικής, από την Κολομβία έως την Παταγονία. Είναι ένα από τα μεγαλύτερα ιπτάμενα πουλιά του κόσμου και αποτελεί εθνικό σύμβολο της Βολιβίας, της Χιλής, της Κολομβίας, του Ισημερινού και του Περού, ενώ η θέση που κατέχει στους μύθους και στην λαογραφία των Άνδεων είναι πολύ σημαντική. Σύμφωνα με την IUCN το είδος χαρακτηρίζεται ως Τρωτό (VU) επειδή ο πληθυσμός του υπολογίζεται σε 6.700 ενήλικα άτομα, με τάσεις μείωσης. Η παρακμή του κόνδορα των Άνδεων οφείλεται σε μια ποικιλία πιέσεων που δέχεται, όπως η δίωξη του από τον άνθρωπο, η δηλητηρίαση του από δηλητηριασμένα δολώματα που στοχεύουν στα μεγάλα σαρκοφάγα θηλαστικά, ο διαειδικός ανταγωνισμός, η πρόσκρουση σε ηλεκτροφόρα καλώδια, η μολυβδίαση, η παράνομη χρήση του σε παραδοσιακά φεστιβάλ, το παράνομο εμπόριο, η απώλεια ενδιαιτημάτων κ.α. Για την προστασία του είδους έχουν πραγματοποιηθεί διάφορα προγράμματα καταγραφής πληθυσμών, γενετικής, τηλεμετρίας και επανεισαγωγής στη φύση από πουλιά που προέρχονται από τεχνητή εκκόλαψη.
Γυπαετός (Gypaetus barbatus)
Ο Γυπαετός Gypaetus barbatus (Οικογένεια: Accipitridae) (Εικόνα 2)είναι ένα είδος μεγάλου γύπα που τρέφεται σχεδόν αποκλειστικά με κόκκαλα νεκρών ζώων και γι’ αυτό στην Κρήτη είναι γνωστός ως Κοκκαλάς. Η κατανομή του είδους περιλαμβάνει τη νότια Ευρώπη, την Τουρκία έως την κεντρική Ασία, συμπεριλαμβανομένων του Καυκάσου, των Ιμαλαΐων, του Θιβέτ και της οροσειράς Αλτάι, την βορειοδυτική, την ανατολική και τη νότια Αφρική Ο παγκόσμιος πληθυσμός του είδους υπολογίζεται σε 2.500–10.000 άτομα, με υποψίες μείωσης 20–29% τα τελευταία χρόνια και εξαφάνισή του από πολλές περιοχές. Σύμφωνα με την IUCN το είδος ταξινομείται ως Σχεδόν Απειλούμενο (NT) σε παγκόσμιο επίπεδο, ενώ σύμφωνα με το Κόκκινο Βιβλίο των Απειλούμενων Ζώων της Ελλάδας θεωρείται Κρισίμως Κινδυνεύον (CR) λόγω της ραγδαίας μείωσης και εξαφάνισής του από την ηπειρωτική χώρα στα τέλη της δεκαετίας του 1990. Ενώ κατά τον 19ο αιώνα και μέχρι τα μέσα του 20ου ήταν ένα σχετικά κοινό είδος στους ορεινούς όγκους όλης της ελληνικής ηπειρωτικής, αλλά και νησιωτικής επικράτειας, σήμερα ο Γυπαετός εξαπλώνεται πλέον μόνο στην Κρήτη, με πληθυσμό περίπου 30 ατόμων. Η κύρια αιτία που οδήγησε το είδος στην παρακμή ήταν τα δηλητηριασμένα δολώματα που χρησιμοποιούνταν ευρέως για την εξολόθρευση σαρκοφάγων θηλαστικών, ενώ επιπλέον έχουν καταγραφεί δεκάδες άλλες απειλές που δέχεται ο Γυπαετός τόσο σε παγκόσμιο, όσο και εθνικό επίπεδο. Τέτοιες πιέσεις είναι η όχληση, η υποβάθμιση των ενδιαιτήματων του λόγω αλλαγών σε κτηνοτροφικές πρακτικές και ανάπτυξης διαφόρων υποδομών σε ορεινές περιοχές, η λαθροθηρία, το κυνήγι του, τόσο για το κρέας, όσο και για λήψη οργάνων που χρησιμοποιούνται στην παραδοσιακή ιατρική, οι συγκρούσεις με ηλεκτροφόρα καλώδια και ανεμογεννήτριες, η έλλειψη διαθέσιμης τροφής και ο ανταγωνισμός με άλλα είδη, η δηλητηρίαση από διάφορα κτηνιατρικά φάρμακα ή μόλυβδο και η συλλογή των νεοσσών του. Για την διατήρηση του Γυπαετού έχουν πραγματοποιηθεί πολλά προγράμματα προστασίας και διαχείρισης σε αρκετές χώρες, συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδας, ενώ σε ορισμένες χώρες έχουν λάβει χώρα και προγράμματα αναπαραγωγής
Μανουμέα (Didunculus strigirostris)
Το Didunculus strigirostris (Οικογένεια: Columbidae) (Εικόνα 3) είναι ένα είδος περιστεριού με κανένα στενό συγγενικό είδος σήμερα, ενώ είναι το μοναδικό ζωντανό είδος του γένους Didunculus, γιατί και ένα άλλο εξαφανισμένο είδος του ίδιου γένους είναι γνωστό μόνο από απολιθώματα. Γενετικά, αποτελεί κοντινό συγγενή του εξαφανισμένου Ντόντο, εξ’ ου και το όνομα του γένους, το οποίο σημαίνει «μικρό ντόντο». Το είδος ανακαλύφθηκε το 1839 σε αποστολή των Η.Π.Α στα νησιά της Σαμόα του Ειρηνικού Ωκεανού όπου είναι ενδημικό. Κάποτε ζούσε σε όλη την έκταση των νησιών Ουπόλου, Σαβάι και Νουουλούα, ενώ σήμερα έχει περιοριστεί πιο κεντρικά, στα απομακρυσμένα τροπικά δάση τους. Σύμφωνα με την IUCN κατατάσσεται ως Κρισίμως Κινδυνεύον (CR), επειδή ο συνολικός πληθυσμός του υπολογίζεται σε 50–249 άτομα που ζουν αποκλειστικά σε άγρια κατάσταση. Η ραγδαία μείωση του πληθυσμού οφείλεται σε αρκετές πιέσεις όπως, το κυνήγι, οι εισαχθέντες θηρευτές (γάτες, αρουραίοι), η υποβάθμιση και καταστροφή των ενδιαιτημάτων του, τόσο από ανθρώπινους, όσο και από φυσικούς παράγοντες όπως είναι οι κυκλώνες. Ελάχιστα είναι γνωστά για την οικολογία και βιολογία του είδους.
Μελιφάγος (Anthochaera phrygia)
Το είδος Anthochaera phrygia (Οικογένεια: Meliphagidae) (Εικόνα 4) είναι ένα ενδημικό πουλί της ΝΑ Αυστραλίας, το οποίο χαρακτηρίστηκε ως Κρισίμως Κινδυνεύον (CR) το 2011, επειδή ο συνολικός πληθυσμός του είδους σε άγρια κατάσταση δεν ξεπερνούσε τα 250 άτομα. Τρέφεται με νέκταρ ευκαλύπτου και ιξού, με έντομα και με μελίτωμα τους, καθώς και με διάφορα φρούτα. Η απώλεια του ενδιαιτήματος του θεωρείται ως η μεγαλύτερη πίεση για το είδος, Περίπου το 75 % των ενδιαιτημάτων του είδους έχει αποψιλωθεί για αγροτικές και οικοδομικές δραστηριότητες. Αυτή η αποψίλωση οδήγησε στην απώλεια των μεγάλων ώριμων δέντρων, που αποτελούν την κύρια πηγή τροφής του είδους που είναι το νέκταρ. Οι πυρκαγιές του 2019-2020 ώθησαν το είδος ακόμη πιο κοντά στην εξαφάνιση. Την τελευταία δεκαετία έχουν γίνει προσπάθειες για την διατήρηση του είδους με αναπαραγωγή ατόμων σε αιχμαλωσία και απελευθέρωσή τους στη φύση, τόσο από το BirdLife Australia, όσο και από τον Ζωολογικό Κήπο Taronga του Σίδνεϋ.
Πρασινοπούλι των φύλλων (Chloropsis sonnerati)
Το είδος Chloropsis sonnerati (Οικογένεια: Chloropseidae) (Εικόνα 5) είναι ένα πουλί που απαντά σε αρκετά νησιά της Ινδονησίας, στην Σιγκαπούρη, στη Μαλαισία, στη Μιανμάρ και στην Ταϊλάνδη και ζει κυρίως σε πεδινά τροπικά και μαγκρόβια δάση. Σύμφωνα με την IUCN το είδος χαρακτηρίζεται ως Κινδυνεύον (EN), λόγω της δραματικής μείωσης των πληθυσμών του τα τελευταία χρόνια. Εικόνα. Σε μία έρευνα που πραγματοποιήθηκε το 2018, εκτιμήθηκε πως περίπου 1,5 εκατομμύρια άτομα του είδους βρίσκονται σε αιχμαλωσία από ιδιώτες στην Ιάβα. Η πιθανή εκτιμώμενη απώλεια των πληθυσμών του είδους λόγω της παγίδευσης στις τρεις επόμενες γενιές είναι 55%. Η απώλεια των ενδιαιτημάτων του φαίνεται ότι έπαιξε βοηθητικό ρόλο στην μείωση των πληθυσμών του είδους λόγω της αύξησης του ποσοστού των περιοχών που είναι προσβάσιμες στους παγιδευτές.
Κακάπο (Strigops habroptilus)
Το Strigops habroptilus (Οικογένεια: Strigopidae) (Εικόνα 6) γνωστό και ως Κακάπο, είναι ένα είδος παπαγάλου που είναι ενδημικό στη Νέα Ζηλανδία και ζει μόνο στο έδαφος. Είναι το βαρύτερο είδος παπαγάλου στον κόσμο, δεν μπορεί να πετάξει, είναι νυκτόβιο και ο μέσος όρος ζωής του είναι τα 60 έτη. Πρόκειται για ένα από τα σπανιότερα είδη πουλιών στον κόσμο, που σύμφωνα με την IUCN χαρακτηρίζεται ως Κρισίμως Κινδυνεύον (CR) ενώ ο σημερινός πληθυσμός του αριθμεί μόλις τα 200 άτομα, αλλά με κάποιες αυξητικές τάσεις οι οποίες οφείλονται στις κολοσσιαίες προσπάθειες εντατικής διαχείρισής του. Ήδη από το 1891 είχε εφαρμοστεί προστασία του είδους και πραγματοποιήθηκαν αρκετές μεταφορές πληθυσμών, τόσο καθ’ όλη τη διάρκεια του 20ου αιώνα, όσο και στις αρχές του 21ου σε νησιά-καταφύγια. Παρόλα αυτά το είδος εξαφανίστηκε από το μεγαλύτερο μέρος της κατανομής του, με αποτέλεσμα σήμερα να επιβιώνει μόνο στα νησιά Codfish, Anchor και Little Barrier, ύστερα από μεταφορές πληθυσμών την περίοδο 1982–1997. Η αιτία που έφτασε το είδος κοντά στην εξαφάνιση ήταν οι εισαχθέντες θηρευτές στις περιοχές κατανομής του, όπως οι γάτες, οι αρουραίοι και οι ικτίδες.
Επίλογος
Έχουμε να κάνουμε πολύ δρόμο για να κάνουμε ειρήνη με αυτόν τον πλανήτη, και μεταξύ μας. Πήραμε λάθος δρόμο όταν ξεκινήσαμε την Νεολιθική επανάσταση. Από τότε προσπαθούμε να αναληφθούμε από τη Φύση αντί να αναληφθούμε στη Φύση. Δεν είναι αργά για να αλλάξουμε πορεία, χωρίς να χάσουμε την ποιότητα ζωής που έχουμε κερδίσει, ώστε να λάβουμε τη βαθιά ικανοποιητική ευεργεσία της φυσικής κληρονομίας της ανθρωπότητας
Συντελεστές
Κείμενο- Επιμέλεια: Σ. Δ. Βαλάκος, Καθηγητής Διευθυντής Μουσείου Ζωολογίας
Κείμενα για τα Πτηνά: Αποστόλης Χριστόπουλος, Υποψ. Διδάκτορας, Τμ. Βιολογίας
Φωτογραφίες: Χρήστος Καραντζόλας, Βιολόγος-Φωτογράφος
Η συνεδρία έληξε για λόγους ασφάλειας.