‘Αρθρο της Σωτηρίας Θ. Γιαννάκη, μέλος ΕΕΠ ΣΕΦΑΑ | Ο Άθλος του 1821: ο Αθλητισμός ως Θεμέλιο του Αγώνα για Ελευθερία

Ο εορτασμός των 200 ετών από την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 έρχεται, για πολλοστή φορά, να αναδείξει ότι η αγάπη για την υπεροχή και την ελευθερία είναι τα κορυφαία, σταθερά, θεμελιακά γνωρίσματα της Ελληνικής Ψυχής· ο δε ιδανικός παραστάτης αυτών, ο Αγώνας. Στο Λίκνο του δυτικού πολιτισμού, στον τόπο θεμελίωσης των δημοκρατικών θεσμών, έλαβε χώρα ένα γεγονός που συγκίνησε, υμνήθηκε  παγκοσμίως και υπενθύμισε την καταγωγή της λέξης ‘Άθλος’.

Προκειμένου για την επίτευξη αυτού του άθλου, η σωματική εκγύμναση, η άσκηση, η αγωνιστική, ο αθλητισμός εν γένει, αποτέλεσαν καταλυτικό παράγοντα επιτυχίας. Ο Τούρκος κατακτητής απαγόρευε τις οργανωμένες αθλητικές εκδηλώσεις, αφενός αποσκοπώντας στη φυσική αποδυνάμωση και αφετέρου καταπνίγοντας οποιονδήποτε τρόπο καλλιέργειας κοινής συνείδησης. Δαμάζοντας, πρόσκαιρα, την αγωνιστική διάθεση κατέπνιγε παράλληλα την ελεύθερη σκέψη καθώς η αγωνιστικότητα και η επιθυμία για διάκριση προκύπτουν ως επακόλουθο του ελεύθερου πνεύματος και της σωματικής αλκής. Η διεκδίκηση όμως της Ελευθερίας βρήκε διέξοδο και καλλιεργήθηκε μέσα από τον αυτοσχέδιο αθλητισμό αφυπνίζοντας το άτομο από την καταπίεση και διαμορφώνοντας, μέσω της άσκησης, τον ιδανικό  αγωνιστή. Ο Κολοκοτρώνης προέτρεπε τους άνδρες του, όταν δεν μάχονταν τους Τούρκους, να συναγωνίζονται στο λιθάρι, που είχε σχήμα ακανόνιστο ή να οργανώνουν αγώνες δρόμου και πάλης.

Ο πλούτος των Δημοτικών μας Τραγουδιών παρέχει πολυποίκιλη πληροφόρηση και δη για τις αθλητικές ικανότητες των ηρώων που προετοίμασαν και οδήγησαν στο θαύμα της Ελληνικής Επανάστασης. Η υπερβολή στην περιγραφή της αγωνιστικής τους δράσης αποκαλύπτει εμφατικά τη μοναδικότητα της προσωπικότητας επισκιάζοντας τη  μυθοπλασία. Η επανάληψη δε των χαρακτηριστικών, στους στίχους των δημοτικών τραγουδιών, επιβεβαιώνουν την Αλήθεια και σκιαγραφούν τον ηρωικό χαρακτήρα.

Οι πρωταγωνιστές αυτού του Αγώνα, εξέφρασαν διαχρονικά πρότυπα αριστείας: στην ομηρική εποχή συναντάμε τον άνδρα που θα έπρεπε να ξεχωρίζει στα έργα του σώματος και του λόγου «μύθων τε ῥητῆρ᾽ ἔμεναι πρηκτῆρά τε ἔργων» (Ιλ. 443) ενώ στην ελληνική κλασική αρχαιότητα τον ‘καλό κἀγαθό’, τον ολοκληρωμένο, τον παμμερώς γυμνασμένο. Οι ήρωες του θαύματος του 1821 διαμόρφωσαν το δικό τους πρότυπο Αριστείας, μέσα από την αθλητική Πρωτιά.

Διακρίνονταν για την κορμοστασιά, τη λεβεντιά, τη ρωμαλεότητα, τη δωρικότητά τους.

« Ήταν ψιλός, ήταν λιγνός… τα φρύδια σα γαϊτάνι»

«… ψηλό, λιγνό ’ναι το κορμί, ίσιο σαν κυπαρίσσι σαν, δυο βουνά ’ναι οι πλάτες σαν κάστρο η κεφαλή του…»

Οι αθλητικές εκδηλώσεις της ηρωικής ζωής ήταν συνυφασμένες με την καθημερινότητα και τις απαιτήσεις του απελευθερωτικού Αγώνα. Προετοιμάζονταν μέσω συναγωνιστικών παιδιών και καλλιεργούσαν τις σωματικές τους δεξιότητες.

Ήταν κάλλιστοι ως αθλητές, ήταν πενταθλητές – κατά το αρχαίο ελληνικό πένταθλο που περιλάμβανε δρόμο, άλμα σε μήκος, ρίψεις (δίσκο, ακόντιο), πάλη.

Διακρίνονταν στον δρόμο αντοχής και ταχύτητας, στην περπατησιά.

«…τριών μερών περπατησιά μια νύχτα να το πάρτε…»

«Μέρα και νύχτα περπατεί, μέρα και νύχτα τρέχει

και Τούρκους δεν αντάμωσε, Τούρκους δεν ανταμώνει»

«τα όρη εδρασκέλιζε…. στο γλαύκιο και στο πήδημα τα λάφια και τα αγρίμια»

«Σαράντα μίλια τρέξανε και τα σαράντα αντάμα»

«…που πέταε (=ταχύπους) σαν αετός και σαν λαγός περπάτει…»

«…πούχε λαγού πηλάλα και ζαρκοπήδαγε…»

Προκαλούσαν τη ζωή στο παλαιότερο αγώνισμα όλων, έκφραση του ανθρώπινου αγώνα για επιβίωση, στην πάλη, στο  πάλεμα.

«εξέβαν και επάλαιψαν και ενίκησε ο χάρος»

«Ποιος έχει στήθος μάρμαρο και χέρια σιδερένια

να πάμε να παλέψουμε σε μαρμαρένια αλώνια»

«Απ’ το πουρνό παλέψανε κι επήρε ο ήλιος μέρα»

Απαραίτητη προϋπόθεση υπήρξε η ριπτική επιδεξιότητα και η σκοπευτική δεινότητα των ανδρών. Για τις ανάγκες του Αγώνα, εξασκούνταν στο λιθάρι, στη λιθοβολία κατά αντιστοιχία της δισκοβολίας, όπως επίσης στη σκοποβολή και στη σπαθασκία.

«Βγήκαν να παίξουν τα σπαθιά, να ρίξουν το λιθάρι»

«Χάρε που κόνεψ’ εις χωριο΄ν, κόνεψε’ ς κρύα βρύσην

να πιούν οι γέροντες νερό κι οι νέοι να λιθαρίσουν»

«Που τρων’ και πίνουν στα χωριά, και ρίχνουν στο σημάδι»

«Σήμερα ν’ Δήμομ’ πασχαλιά, σήμερα ν’ πανηγύρι

τα παλληκάρια χαίρονται και ρίχνουν στο σημάδι»

Οι αλτικές ικανότητες περιγράφονται σε κατορθώματα ηρώων όπως ο Νικηταράς που υπερπηδούσε  έξι ίππους σελωμένους ή όπως ο Ανδρούτσος που ξεπερνούσε  δύο κάρα με σανό. Άλμα υπερπήδησης εμποδίων ή τριπλούν: στες τρεις.

«Πατούσε εις τη μια κορφή και βρίσκονταν στην άλλην»

«πηδάνε, παίζουν και γλεντούν και ρίχνουν στο σημάδι»

«κι εκεί που ρίχνονται(=με φόρα, με ένταση) στες τρεις κι έρριχναν το λιθάρι»

Η άρση βάρους – δοκίμι, κατεξοχήν δοκιμασία σωματικής και ψυχικής δύναμης σε μία συντονισμένη έκρηξη της πνευματικής ακεραιότητας του ατόμου, αναδεικνύει τον πρώτο μεταξύ ισάξιων.

«Μάρμαρο έχω στην πόρτα μου, λιθάρι στην αυλή μου

Όποιος πάρει το μάρμαρο, σηκώνει το λιθάρι,

Εκείνος ο άνδρας μου, εκείνο θε να πάρω»

Διαβιώντας την κλέφτικη ζωή, ασκούνταν στην ιππασία και μέσα από την αρμονική συνύπαρξη με τα άλογα παρέμεναν αποτελεσματικοί και σε πολεμική ετοιμότητα.

«Τ’ άλογο του σελλώσανε πηδάει, καβαλικεύει»

«Καβάλλα τρώνε το ψωμί, καβάλλα πολεμάνε»

Δε θα μπορούσε σε μία χώρα που περιβάλλεται από θάλασσα να εκλείπουν οι αθλητές του υγρού στίβου, οι Ναυτίλοι, που οι ανάγκες του Αγώνα τους ανέδειξαν σε περίφημους, κολυμβητές, κωπηλάτες, μπουρλοτιέρηδες.

«και αυτά στη μέση κολυμβούν σαν ψάρια πελαγήσια»

Επιδίδονταν, παράλληλα, σε χορούς

«Μην είδατε τον Κωνσταντά στους κάμπους καβαλάρη;

Εμείς, εχτές τον είδαμε σ’ ένα χορό πιασμένο»

όπου η επίδειξη της σωματικής ευστροφίας και δεξιότητας εξέφραζε την ψυχική κατάσταση και την ένταση του θρησκευτικού συναισθήματος

«Σήμερα ν’ Δήμο μ’ πασχαλιά, σήμερα ν’ πανηγύρι

Τα παλληκάρια στο χορό, τ’ αγόρια στο σημάδι»

Χορεύοντας υμνούσαν τη ζωή και ‘προκαλούσαν’ τον θάνατο· ο χορός παίδευε σώμα, συνείδηση και πνεύμα ενώ ταυτόχρονα λειτουργούσε καθαρτικά καθώς εξωτερίκευε με πλαστικότητα την ψυχική αγωνία.

«Βλέπω ταις νιαίς, χορεύουνε, τους νιούς και τραγουδούνε,

Βλέπω τα συμπαλλήκαρα κ’ επαίζανε τσικμάδαις»

«Πηδάνε, παίζουν και γελούν και ρίχνουν στο σημάδι»

Η συμμετοχή σε παιδιές, σε παιχνίδια, έχει ως αρχικό κίνητρο την εσωτερική παρόρμηση για δράση. Μέσα από τα παιχνίδια οι Κλέφτες χαίρονταν, ψυχαγωγούνταν, ανακουφίζονταν, και τα παιδιά καλλιεργούσαν την αυτοπεποίθηση, τη βούληση, το θάρρος και ανέπτυσσαν το ήθος.

Το βραβείο ηθικό και υλικό «… ο πρώτος βραβείον εν αρνείον….ο τρίτος εν οψάριον…» ενώ το κάλλος της προσπάθειας έβρισκε ως βιωματικό χώρο έκφρασης το κονάκι, το ταμπούρι, τη ρεματιά, το ποτάμι, το πηγάδι, τη βρύση, την πλατεία του χωριού, τα χρυσά και μαρμαρένια αλώνια, το προαύλιο των εκκλησιών. Μακριά από τα βλάσφημα βλέμματα των κατακτητών και υπό την ‘σκέπη του Θεού’, σε μία επίταση της ανθρώπινης ολότητας υπό τη θεϊκή ευλογία. Η πίστη προετοίμαζε ώστε η χίμαιρα να γίνει πραγματικότητα.

Οι Πρώτοι των Αθλητών αναδεικνύονται από τα κατορθώματα τους: ο καπετάν Ζαχαριάς της Πελοποννήσου ήταν ανίκητος στο τρέξιμο και στο άλμα. Η παράδοση περιγράφει να τρέχει και οι φτέρνες του να αγγίζουν το κεφάλι. Ο εξίσου σπουδαίος αθλητής Ανδρούτσος, ανδρείος και ωκύπους, παραδέχεται τη μοναδικότητα του Ζαχαριά «τον έβλεπε σαν έτρεχε, στη γη δεν επατούσε». Ο ίδιος ο Ανδρούτσος, βέβαιος για το αποτέλεσμα, προκάλεσε τον Αλή Πασά να συναγωνιστεί στον ανήφορο το μαύρο του άλογο, επί ποινή θανάτου σε ενδεχόμενη αποτυχία. Κατάφερε να του σκάσει το άτι. Σε άλλη περιγραφή κυνήγησε λαγό και τον σκότωσε με πέτρες. Ο Κολοκοτρώνης, ως ταχύπους, κυνήγησε και έπιασε ζωντανούς τρεις λαγούς. Οι δρομείς του Κολοκοτρώνη φημισμένοι για την ικανότητά τους να διατρέχουν μεγάλες αποστάσεις, για τις ανάγκες του αγώνα έγιναν πεζοδρόμοι, αντίστοιχοι αθλητές αντοχής. Ο Νικηταράς εκτός από εξαίρετος άλτης, ήταν αδάμαστος στην άρση βαρών, στην πάλη, στη σπαθασκία. Η παράδοση διασώζει για τον Νικοτσάρα ότι μπορούσε να παραβγεί άλογο στο τρέξιμο και να υπερπηδά επτά ίππους στη σειρά τοποθετημένους κατά μέτωπο.

Η αθλητική δράση των ηρώων του Θαύματος του 1821, αποτυπώνεται με οδηγό την ανεξάντλητη παράδοσή μας και προτρέπει σε περαιτέρω διερεύνηση. Εντούτοις η αντιπροσωπευτική παράθεση αποσπασμάτων περιγραφής των συνηθειών, της δράσης και των επιτευγμάτων τους γίνεται απόλυτα κατανοητή σε όλους όσοι έχουν βιώσει ή γνωρίζουν τη δύναμη του αθλητισμού. Διόλου τυχαία η επιλογή των στίχων στον Ολυμπιακό Ύμνο του Κ. Παλαμά (1896)

«Στο δρόμο και στο πάλεμα και στο λιθάρι

Στων ευγενών αγώνων λάμψε την ορμή

Και με το αμάραντο στεφάνωσε κλωνάρι

Και σιδερένιο πλάσε και άξιο το κορμί»

Ορίζει τη φυσική συνέχεια μέσα από την ενασχόληση με τον αθλητισμό: οι Αγωνιστές με την άσκηση «στο δρόμο, στο πάλεμα και στο λιθάρι» αποκτούσαν καλή φυσική κατάσταση, σωματική ρώμη, ανθεκτικότητα, ευκινησία, πολεμική δεξιότητα και καλλιεργούσαν κοινή συνείδηση. Έτσι «σιδερένιο και άξιο το κορμί» πλάθεται προς κατάκτηση της υπέρβασης και «το αμάραντο κλωνάρι της στέψης» υπενθυμίζει διαχρονικά το θρίαμβο του κατορθώματος. Οι ήρωες του 1821 μέσα από τον αθλητισμό κατάφεραν «στους ευγενείς αγώνες να λάμπουν την ορμή» καθώς όχι μόνο ανταποκρίνονταν στις κακουχίες της καθημερινότητάς τους και στη βιαιότητα της μάχης αλλά το είδος του αγώνα τους εμπεριείχε το «εὖ ἀγωνίζεσθαι» έτσι όπως μόνο το αγωνιστικό αθλητικό ήθος μπορεί να διασφαλίσει την επίγεια αθανασία. Αν και οι λέξεις πολλές φορές ‘ωχριούν’, μέσα στον μικρόκοσμό μας μπορούμε να αισθανόμαστε, μόνο Υπερηφάνεια.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ακαδημία Αθηνών. Ελληνικά Δημοτικά Τραγούδια, τομ. Α, Αθήνα 1962.

Γιαννάκης Θ. Η Φυσική Αγωγή από το 394 μ. Χ., Αθήνα 1981.

Κολοκοτρώνη Απομνημονεύματα, Διήγισις Συμβάντων της Ελληνικής Φυλής από το 1770 έως τα 1836. Αθήνα 1846.

Μουρατίδης Ι. Ιστορία Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού, μέρος Β΄, Θεσσαλονίκη 2009.

Myriobiblos, Δημοτικό Τραγούδι-Κείμενα, Πολίτης Ν. ‘Ανθολογία Δημοτικού Τραγουδιού’.

http://www.myriobiblos.gr/afieromata/dimotiko/politis_texts.html.

Passow A. Τραγούδια Ρωμαίικα, Lipsiae 1860.

Τσιάντας Κ. Τα αγωνίσματα των Κλεφταρματολών και η Εθνεγερσία, Ιωάννινα 1971.

Fauriel C. Chants Populaires de la Grece Moderne, Vols I-II, Paris 1824-1825.

 

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΥΛΙΚΟ

(Για δρόμους)

Φουστανελοφόρος σε αγώνισμα δρόμου σε στρατώνα των Αθηνών (ξυλογραφία από τον αγγλικό Τύπο).

Πηγή: Ίδρυμα Σ.Ο.Φ.Ι.Α., Αγωνίσματα Τίθενται Πέντε, Αθήνα 2004.

 

Αγώνες του Αη Γιώργη στην Αράχωβα:

Στην Αράχωβα στο ‘Πανηγύρι του Αη Γιώργη’, μετά τη λειτουργία και για την επέτειο εορτασμού της νίκης των Ελλήνων έναντι των Τούρκων, τελείται το πατροπαράδοτο έθιμο άνδρες ενδεδυμένοι με παραδοσιακή φορεσιά, άνω των 60, να παραβγαίνουν στην ανηφοριά όπου έδωσε μάχη και νίκησε ο Καραϊσκάκης με τα παλληκάρια του, τους Τούρκους. Έπαθλο ένα αρνί. Στη συνέχεια τρέχουνε οι νεότεροι στην ίδια ανηφόρα, παραλαμβάνοντας το έθιμο από τους γέροντες. Στις εκδηλώσεις οι νέοι  τρέχουν, «σηκώνουν την πέτρα», τιμώνται με έπαθλα, χορεύουν με ρουμελιώτικους λεβέντικους σκοπούς.

 Πηγή: Γιαννάκης Θ., Λαογραφία Γυμναστικής (Παιγνίδια-Αγώνες), Αθήνα 1991

[1] Πρώτη δημοσίευση εφημερίδα ‘Ελευθερία’, Κυριακή 28 Μαρτίου 2021