Αντισυστημισμός είναι η προσωπική και κοινωνική στάση της αμφισβήτησης της δυνατότητας του πολιτικού, κοινωνικού και οικονομικού συστήματος να προάγει την κοινωνική και οικονομική ευημερία. Ο αντισυστημισμός μπορεί να αμφισβητεί μέρη του συστήματος ή δομές του κοινωνικού, πολιτικού και οικονομικού σχηματισμού, όπως αυτό ορίζεται σε μια φιλελεύθερη δημοκρατία με διάκριση των εξουσιών και λειτουργία του καπιταλιστικού οικονομικού συστήματος (δικαιώματα και κίνητρα).
Η κανονική λειτουργία του κοινωνικού, πολιτικού και οικονομικού συστήματος απαιτεί τρεις συνθήκες: α) επαρκή εμπιστοσύνη σε βασικούς θεσμούς του συστήματος, β) ικανοποιητικό βαθμό βεβαιότητας και ασφάλειας αποφάσεων και γ) ορθολογική σκέψη από τους πρωταγωνιστές, άρα μειωμένη συμμετοχή των συναισθημάτων στη λήψη αποφάσεων.
Στην πραγματικότητα όμως: α) υπάρχει σχεδόν πάντοτε αβεβαιότητα, άλλοτε μικρή, άλλοτε μεγάλη και β) μόνο ένα μικρό μέρος του πληθυσμού κρίνεται ότι διαθέτει ορθολογική σκέψη (υπάρχουν διαθέσιμα κριτήρια από τα οποία το συμπεραίνουμε). Σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις, σήμερα στην Ελλάδα επικρατεί εξαιρετικά υψηλός βαθμός αβεβαιότητας (ο υψηλότερος από το 1997 που διαθέτουμε σχετικά στοιχεία) και μόνο το 15% (2023) του πληθυσμού έχει ορθολογική σκέψη! Οι υπόλοιποι κατατάσσονται ως μη ορθολογιστές ή ως άνθρωποι που αποφεύγουν την «απώλεια» (αλλαγή της παρούσας κατάστασης).
Ταυτοχρόνως, ο βαθμός εμπιστοσύνης της κοινωνίας σε βασικούς θεσμούς, όπως είναι η Εκκλησία, οι Ένοπλες Δυνάμεις, η Αστυνομία, τα πανεπιστήμια, είναι περίπου στο μέσο μεταξύ «μεγάλης εμπιστοσύνης» και «καθόλου εμπιστοσύνης», ενώ η εμπιστοσύνη στην κυβέρνηση, στα πολιτικά κόμματα, στο Κοινοβούλιο, στα εργατικά συνδικάτα και στη δικαιοσύνη (εκεί δηλαδή που λαμβάνονται οι αποφάσεις) είναι αρκετά χαμηλότερα, με την αντίληψη της διαφθοράς αρκετά υψηλά. Πάντως, παρόμοιες τάσεις συναντώνται και σε άλλες αναπτυγμένες χώρες (WWS 2017-2022) και έχουν μονιμότερο χαρακτήρα (εικοσαετία που έχουμε στοιχεία).
Συνεπώς ο παράγοντας που πυροδοτεί την αντισυστημικότητα σε ένα μονιμότερο υπόβαθρο με χαμηλή εμπιστοσύνη και ορθολογισμό είναι η αβεβαιότητα και ειδικότερα η αυξητική μεταβολή της. Στην Ελλάδα το 2015 την περιορίζει.
Η άνοδος της αβεβαιότητας συνδέεται με το επεισόδιο της πανδημίας, την αύξηση των τιμών που προκάλεσε με τη διακοπή των γραμμών εφοδιασμού και τον ενεργειακό πληθωρισμό (ποια ήταν η πραγματική αιτία του;), πλήττοντας μεγάλη μερίδα του πληθυσμού, ιδιαίτερα χαμηλότερων εισοδημάτων. Μέσα σε ένα έτος, οι πολίτες έζησαν απώλειες στο επίπεδο διαβίωσής τους. Στην Ελλάδα, εκτός του πληθωριστικού επιπέδου, μείζονες κλιματικού τύπου καταστροφές επέτειναν την ανασφάλεια. Έτσι η ελληνική κοινωνία έχει κάνει μία σοβαρή στροφή προς τις αξίες επιβίωσης και τα μάτια των πολιτών στράφηκαν προς τη διοίκηση αναζητώντας προστασία. Όταν το 2024 το Broοkings στις ΗΠΑ έκανε μία έρευνα για το ποιος προκάλεσε το πληθωριστικό επεισόδιο, το μεγαλύτερο ποσοστό και τα χαμηλότερα εισοδηματικά στρώματα απάντησαν «η κυβέρνηση».
Συμπερασματικά, το οικονομικό σύστημα (με την άνεση των επιχειρήσεων να ορίζουν πολύ εύκολα τις νέες αυξημένες τιμές) θεωρείται από τους πολίτες υπεύθυνο για τις ταχύτατες απώλειες στην ευημερία και οι κυβερνήσεις υπεύθυνες για την αποτυχία προστασίας από τις απώλειες. Να θυμίσουμε ότι στην Ελλάδα το 50% είναι πληθωρισμός κερδών.
Στο προηγούμενο μεγάλο (ενεργειακό) πληθωριστικό επεισόδιο της δεκαετίας του 1980, ο κόσμος (και η Ελλάδα) άλλαξε κοινωνικά και πολιτικά και ήρθε παντού η Κεντροαριστερά. Τώρα, όμως, η προοπτική που διαγράφεται δεν είναι προς την κατεύθυνση της διόγκωσης του κράτους (Κεντροαριστερά). Στην Ελλάδα επιθυμούν μικρότερο και αποτελεσματικότερο κράτος (όχι άλλους φόρους!), όπως επίσης και στην Ευρώπη (Ντράγκι). Έτσι απομένει πλέον η αντισυστημικότητα, αριστερή και δεξιά, ως πολιτική στάση διεξόδου και διαμαρτυρίας. Βεβαίως για τη μεγέθυνσή της παίζουν ρόλο και άλλα θέματα (μεταναστευτικό).
Από τα παραπάνω, συνάγεται ότι για να μειωθεί αντισυστημικότητα, με σταθερές συνθήκες τυχαιότητας, πρέπει να αποκατασταθεί η εισοδηματική και κοινωνική αβεβαιότητα και να βελτιωθεί η θεσμική αποτελεσματικότητα. Μάλιστα, γνωρίζουμε ότι, εφόσον μειωθεί η αβεβαιότητα, βελτιώνεται και ο κοινωνικός ορθολογισμός.
Ποια είναι, όμως, η πραγματικότητα όσον αφορά την εισοδηματική κατάσταση στην Ελλάδα; Ο μέσος πραγματικός μισθός έκανε δεκατρία χρόνια (2023) να ξαναφτάσει τα επίπεδα του 2010, αλλά στα επόμενα δεκατρία χρόνια σχεδόν διπλασιάζεται, με την προϋπόθεση βέβαια ότι θα διατηρηθούν οι ρυθμοί μεγέθυνσης της οικονομίας που γνωρίζουμε. Σωστή κατεύθυνση, αλλά αργή εξέλιξη. Όμως, τα καλά εισοδηματικά νέα βρίσκονται στο αβέβαιο μέλλον και η ανάλυσή τους είναι πολύ δύσκολη από τους πολίτες. Μάλιστα, η αβεβαιότητα μικραίνει τις μελλοντικές αξίες όταν γίνονται παρούσες.
Η αποτελεσματικότητα, όμως, της λειτουργίας των θεσμών είναι πολιτική ευθύνη.
Πρώτη δημοσίευση: εφημερίδα Real News, 2 Μαρτίου 2025
Η συνεδρία έληξε για λόγους ασφάλειας.