Την Τετάρτη, 23 Μαρτίου 2022 και ώρα 19.00 πραγματοποιήθηκε ο επίσημος εορτασμός για την Εθνική Επέτειο της 25ης Μαρτίου 1821 στη Μεγάλη Αίθουσα του Πανεπιστημίου Αθηνών παρουσία του τέως Προέδρου της Δημοκρατίας Επίτιμου Καθηγητή του ΕΚΠΑ κ. Π. Παυλόπουλου.
Το πρόγραμμα της τελετής περιελάμβανε χαιρετισμό από τον Πρύτανη του Πανεπιστημίου Αθηνών καθηγητή Μελέτιο-Αθανάσιο Κ. Δημόπουλο και ομιλία του καθηγητή της Νομικής Σχολής Σπυρίδωνα Βλαχόπουλου με τίτλο: «Η παρακαταθήκη των επαναστατημένων Ελλήνων για ένα σύγχρονο Κράτος Δικαίου»
Ο Πρύτανης του ΕΚΠΑ, καθηγητής Μελέτιος-Αθανάσιος Δημόπουλος, στον χαιρετισμό του ανέφερε μεταξύ άλλων και τα εξής:
“[..]
Από την Ίδρυσή του το 1837, το Πανεπιστήμιο Αθηνών, παραδοσιακά τιμά την έναρξη της Εθνικής μας Παλιγγενεσίας, τιμούμε δηλαδή τις θυσίες των προγόνων μας για να διασφαλιστεί η ελευθερία μας σήμερα.
Η Ελληνική Επανάσταση υπήρξε ένα καθοριστικής σημασίας γεγονός μετά την ήττα της Γαλλικής Επανάστασης και τη διεθνή καταστολή των φιλελεύθερων κινημάτων. Το ξέσπασμά της λειτούργησε ως μια μοναδική υπόμνηση της αξίας του αγώνα για την ελευθερία και συνέβαλε καίρια στην αναβίωση και τη διάχυση των δημοκρατικών ιδεών σε όλο τον κόσμο.
[…]
Γνωρίζουμε όλοι ότι η εθνική μνήμη αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο της εθνικής αυτογνωσίας, της φυσιογνωμίας και της ταυτότητας κάθε λαού. Και οι εθνικές επέτειοι έχουν ακριβώς αυτή τη λειτουργία, να καλλιεργούν και να διατηρούν την εθνική μνήμη, χρησιμεύοντας παράλληλα ως αφορμές για γόνιμη αυτοκριτική και προβληματισμό.
Η γνώση του παρελθόντος, η ιστορική μνήμη, η μνήμη των γεγονότων και των προσώπων που διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στην εξελικτική ροή της ιστορίας, αποτελεί εξάλλου απαραίτητη προϋπόθεση για να μπορούν οι νεότεροι να κρίνουν και να αξιολογούν τα συμβάντα και του παρόντος.
Το 2021 εορτάσαμε τα 200 χρόνια από την Επανάσταση. Το Ίδρυμά μας τιμώντας την επέτειο διοργάνωσε με επιτυχία το μεγάλο διεθνές επιστημονικό συνέδριο με θέμα: Η Ελληνική Επανάσταση στην Εποχή των Επαναστάσεων (1776-1848) Επαναξιολογήσεις και Συγκρίσεις, και ανέλαβε επίσης και άλλες συστηματικές πρωτοβουλίες για να τιμήσει τη επέτειο των 200 ετών από το 1821, με συνέδρια, διαλέξεις, εκδόσεις, ερευνητικά προγράμματα, εκθέσεις και καλλιτεχνικά δρώμενα, συμβάλλοντας παράλληλα και στον διάλογο για την πορεία του ελληνικού κράτους από τις αρχές του 19ου αιώνα σε εκείνες του 21ου.
[…]
Αναμφίβολα η 25η Μαρτίου 1821 δεν ήταν μόνο μια ηρωική στιγμή. Ήταν, σε μεγάλο βαθμό, αποτέλεσμα ενός άλλου, σημαντικού αγώνα που προηγήθηκε για αιώνες, και στηρίχθηκε πάνω από όλα στην Παιδεία.
Γιατί ήταν μέγας αγώνας για το υπόδουλο Έθνος να διατηρήσει τη Γλώσσα, τις παραδόσεις του, την Εθνική του συνείδηση, τη Θρησκεία του. Συνάμα, όμως, αυτός ο αγώνας προετοίμασε το Γένος για τον μεγάλο ξεσηκωμό. Έναν ξεσηκωμό που λόγω της Παιδείας δεν ήταν απλώς μια αντίδραση, αλλά υπήρξε ως προσπάθεια μιας συγκροτημένης, συλλογικής διεκδίκησης θεμελιωδών ανθρώπινων δικαιωμάτων.
Ο μεγάλος, εθνικός μας ποιητής έλεγε ότι «το έθνος οφείλει να θεωρεί εθνικόν ό,τι είναι αληθές». Με εθνική συνείδηση λοιπόν, και πάνω απ’ όλα με εθνική ομοψυχία, τιμούμε σήμερα τους προγόνους μας, διδασκόμαστε από τις ηρωικές πράξεις τους και μπορούμε, έτσι, να αντιμετωπίσουμε όλοι μαζί τις προκλήσεις των καιρών.
Σήμερα, σε μια δύσκολη συγκυρία, ο Ελληνισμός αναζητά τη υπέρβαση των πάσης φύσεως κρίσεων. Όμως αυτός ο αγώνας μπορεί να επιτύχει μόνο αν βασισθεί, όπως και τότε, στην Παιδεία και καλλιεργήσει μέσα από τη Γνώση την εθνική ομοψυχία και για να θυμηθούμε τον Ελευθέριο Βενιζέλο, ο οποίος το 1930, όταν εορτάστηκε η εκατονταετηρίς με καθυστέρηση 9 χρόνων, ανέφερε:
«Ελπίζω ότι οι νεότεροί μας θα συνεχίσουν τον αγώνα δια προσπαθείας ειρηνικής, προς δημιουργίαν κράτους συγχρονισμένου , εντός των ορίων του οποίου θα ζήσωμεν ευτυχείς».”
Ακολουθούν αποσπάσματα από την ομιλία του καθηγητή της Νομικής Σχολής Σπυρίδωνα Βλαχόπουλου:
“Πριν από τριάντα εννέα χρόνια, σε αυτήν εδώ την αίθουσα, ο «Πρύτανης των Συνταγματολόγων», Αριστόβουλος Μάνεσης, εκφωνούσε τον πανηγυρικό λόγο της 25ης Μαρτίου με αντικείμενο τη φιλελεύθερη και δημοκρατική ιδεολογία της Εθνικής Επανάστασης του 1821[ Αριστόβουλος Μάνεσης, Η φιλελεύθερη και δημοκρατική ιδεολογία της εθνικής επανάστασης του 1821, Επίσημοι λόγοι 1982-1983 του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, Τόμος 27, 1987, σελ. 265 επ. Βλ. επίσης και την επετειακή έκδοση του ίδιου κειμένου από τις εκδόσεις Σάκκουλα (Αθήνα- Θεσσαλονίκη, 2021) με πρόλογο Γιώργου Σωτηρέλη. ]. Σημείωνε στις εισαγωγικές του παρατηρήσεις για την ιδεολογία της Επανάστασης που γιορτάζουμε σήμερα: «Αντικείμενο του σημερινού πανηγυρικού λόγου είναι η επισήμανση ορισμένων χαρακτηριστικών στοιχείων της επαναστατικής ιδεολογίας, η οποία, αφού αμφισβήτησε και υπονόμευσε την κυριαρχία των τούρκων κατακτητών, ενέπνευσε, πλαισίωσε, και στήριξε τον ένοπλο εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα. Η ιδεολογία αυτή αναδύεται από ποικίλα στοιχεία που υπάρχουν διάσπαρτα είτε στη δομή και στις σχέσεις της κοινωνικής συμβίωσης είτε σε διάφορα κείμενα … επώνυμων ή ανώνυμων είτε διανοουμένων είτε λαϊκών αγωνιστών, καθώς και στα δημοτικά τραγούδια. Τελικά δε αποτυπώθηκε στα τρία Συντάγματα της επαναστατικής περιόδου, του 1822, του 1823 και του 1827. Η θεσμική όμως αυτή αποκρυστάλλωση της ιδεολογίας της εθνικής μας Επανάστασης βρίσκεται έξω από τα πλαίσια της αποψινής ομιλίας». Επιτρέψτε μου, λοιπόν, να «πιάσω το νήμα» από εκεί που το άφησε ο Αριστόβουλος Μάνεσης και, στο πλαίσιο μιας θεσμικής προσέγγισης, να προσπαθήσω να αναδείξω το αποτύπωμα των δικαιοκρατικών αντιλήψεων των επαναστατημένων Ελλήνων τόσο στα επαναστατικά Συντάγματα, όσο γενικότερα στον κόσμο των ιδεών.
[…]
Από την άποψη του Κράτους Δικαίου, στα επαναστατικά Συντάγματα ξεχωρίζει η υιοθέτηση της αντίληψης ότι το Σύνταγμα αποτελεί τον υπέρτατο νόμο. Σε μια εποχή όπου η έννοια του τυπικού Συντάγματος με υπέρτερη τυπική ισχύ έναντι των κοινών νόμων δεν ήταν καθόλου αυτονόητη, τα Συντάγματα του Αγώνα αξίωναν την υπεροχή τους έναντι των κοινών νόμων και εξέφραζαν την αντίληψη του επαναστατημένου έθνους ότι υπάρχουν κάποιες αναλλοίωτες και διαχρονικές αρχές οργάνωσης του Πολιτεύματος που δεν επιτρέπεται να αλλάζουν από τις εκάστοτε ευκαιριακές πλειοψηφίες στο νομοθετικό σώμα. Η πιο πρώτη ρητή διατύπωση της υπεροχής του Συντάγματος απαντάται στο από 15-4-1823 Ψήφισμα της Εθνοσυνέλευσης, η οποία ταυτόχρονα με την ψήφιση του Συντάγματος του Άστρους διεκήρυξε πανηγυρικά: «Επ’ ουδεμιά προφάσει και περιστάσει δύναται η Διοίκησις να νομοθετήση εναντίως εις το παρόν Πολίτευμα». Η υπεροχή του Συντάγματος έναντι των κοινών νόμων διατυπώνεται ξεκάθαρα και στο Σύνταγμα της Τροιζήνας, το οποίο ορίζει ότι οι «παρόντες Συνταγματικοί νόμοι υπερισχύουν απ’ όλους τους λοιπούς» (άρθρο 143)[ Βλ. και το άρθρο 94: «[Η Βουλή] Τροπολογεί και ακυρόνει τους νόμους πλην των συνταγματικών».].
[…]
Α. Η αξία της ιστορικής αναζήτησης.
Έχει όμως άραγε κάποια αξία να ασχολούμαστε σήμερα με τις αντιλήψεις των επαναστατημένων Ελλήνων για το Κράτος Δικαίου, πριν από περίπου διακόσια χρόνια; Και όμως: Όπως σημειώνει ο Edward Hallet Carr στο βιβλίο του «Τι είναι η ιστορία», η «δουλειά του ιστορικού δεν είναι ούτε αγάπη για το παρελθόν ούτε χειραφέτηση από το παρελθόν, αλλά η κυριάρχηση και η κατανόησή του σαν κλειδί για την κατανόηση του παρόντος». Τι είναι λοιπόν η ιστορία; «μια συνεχής διαδικασία αλληλεπίδρασης, ανάμεσα στον ιστορικό και τα γεγονότα του, ένας ατέλειωτος διάλογος ανάμεσα στο παρόν και το παρελθόν». Σύμφωνα, εξάλλου, με τον Νικολάϊ Μπερτνιάεφ, στην «ιστορία συντίθεται δύο στοιχεία, το συντηρητικό και το δημιουργικό …». Το συντηρητικό στοιχείο έγκειται στη «σύνδεση με το πνευματικό παρελθόν, την εσωτερική παράδοση, την αποδοχή της ιερής κληρονομιάς του παρελθόντος. Αλλά η ιστορία απαιτεί, επίσης, ένα δυναμικό-δημιουργικό στοιχείο, μια δυναμική αλληλουχία και ένα σκοπό … Η απουσία του ενός από τα δύο στοιχεία ακυρώνει το πρόταγμα της ιστορίας». Τι είναι λοιπόν αυτό που κληρονομεί ο σύγχρονος Έλληνας από τις αντιλήψεις των επαναστατημένων Ελλήνων για το Κράτος Δικαίου;
Β. Το πολύτιμο Κράτος Δικαίου.
Οι Έλληνες από το 1821 πολεμούσαν, δεν έπαυαν όμως να συλλογίζονται για το Σύνταγμα, την οργάνωση του κράτους, τις θεμελιώδεις ελευθερίες και το Κράτος Δικαίου, επηρεασμένοι από τα μεγάλα ιδεολογικά ρεύματα και τα φιλελεύθερα συντάγματα της εποχής. Τότε, ο Λόγος και τα Όπλα πήγαιναν μαζί. Δεν είναι τυχαίο ότι ένα από τα κανονιοστάσια του πολιορκημένου Μεσολογγίου ονομάστηκε «ντάπια του Φραγκλίνου» (από τον Βενιαμίν Φραγκλίνο) και «Τερίμπιλε» (επειδή ήταν το επίκεντρο φονικών μαχών). Το στοιχείο αυτό θα πρέπει να μας κάνει να αναλογισθούμε πόσο πολύτιμο είναι το Κράτος Δικαίου. Γιατί δεν μπορεί παρά να είναι πολύτιμο κάτι που προσπαθούσαν να κατοχυρώσουν οι επαναστατημένοι Έλληνες προτού καν δημιουργηθεί οργανωμένη κρατική υπόσταση, την ώρα του πολέμου που κινδύνευε η ίδια η βιολογική τους ύπαρξη. Και εάν σε κάποιες στιγμές διαπιστώσουμε «ρωγμές» και παραβιάσεις του δικαιοκρατικού μας συστήματος, ας μην τις αποδεχθούμε. Ας μην εθιστούμε στις όποιες συνταγματικές παραβιάσεις. Ο «μιθριδατισμός» και η παθητική αποδοχή των παραβιάσεων του Συντάγματος και των δικαιοκρατικών του θεμελίων αποτελεί ίσως μεγαλύτερη τη απειλή της σύγχρονης έννομης τάξης.
Γ. Σύνθεση ελευθερίας και κοινωνικής δικαιοσύνης.
Ταυτόχρονα όμως Κράτος Δικαίου σημαίνει και όρια. Ο άκρατος ατομικισμός χωρίς κοινωνική αναφορά, είναι αντίθετος στο Κράτος Δικαίου. «Λοιπόν, αδελφοί μου Έλληνες, ας μη στοχάζεται κανείς μας, ότι Ελευθερία θέλει να είπη το να κάμνη ό,τι θέλη. Δεν βλέπετε, ο Σουλτάνος έκαμνεν ό,τι ήθελεν· οι πασάδες του έκαμναν ό,τι ήθελαν· ο καθείς Τούρκος έκαμνεν ό,τι ήθελε · Φόβον Θεού δεν είχαν· Δικαιοσύνην δεν εσέβοντο· Νόμους δεν εγνώριζαν· … Πλην τι απόλαυσαν; και τι απολαμβάνουν; Οργήν από τον Θεόν, καταφρόνησιν από τα έθνη, μίσος αδιάλλακτον από τους τυραννούμενους, και τέλος πάντων, μας έκαμαν να πιάσωμεν τα όπλα, και να τους πολεμώμεν με κάθε δίκαιον όντας τυράννους και της πίστεως, και της τιμής, και της ζωής μας· Χωρίς λοιπόν να ζητώμεν παραδείγματα εις την ιστορίαν, βλέπομεν ζωντανά ότι ελευθερία δεν θέλει να είπη το να κάμνη καθείς ό,τι θέλει» («Ελληνικά Χρονικά», 1-3-1824).
Δεν υπάρχουν ίσως πιο απλά –και ταυτόχρονα πιο παραστατικά- λόγια για να καταλάβουν και οι μη νομικοί μια από τις βασικότερες παραδοχές του συνταγματικού δικαίου, ότι δηλαδή καμία ελευθερία δεν είναι απεριόριστη και ότι η ελευθερία του ενός σταματάει εκεί που θίγει την ελευθερία του άλλου. Όπως προβλέπει το ισχύον ελληνικό Σύνταγμα στο άρθρο 5 παρ. 1, ο καθένας έχει το δικαίωμα να αναπτύσσει ελεύθερα την προσωπικότητά του και να συμμετέχει στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή της Χώρας, υπό την προϋπόθεση ότι «δεν προσβάλλει τα δικαιώματα των άλλων και δεν παραβιάζει το Σύνταγμα ή τα χρηστά ήθη». Στο Σύνταγμά μας υπάρχουν όμως και άλλες διατάξεις, οι οποίες δυστυχώς είχαν περιπέσει σε αχρησία και τις οποίες θυμηθήκαμε πρόσφατα λόγω της πανδημίας του κορωνοϊού, οπότε και συνειδητοποιήσαμε ότι ο κάθε πολίτης πρέπει να συμπεριφέρεται υπεύθυνα απέναντι στους συνανθρώπους του: Η «καταχρηστική άσκηση δικαιώματος δεν επιτρέπεται» και το «Κράτος δικαιούται να αξιώνει από όλους τους πολίτες την εκπλήρωση του χρέους της κοινωνικής και εθνικής αλληλεγγύης» (άρθρο 25 παρ. 3 και 4).
Αυτή είναι λοιπόν η παρακαταθήκη των επαναστατημένων Ελλήνων για το σύγχρονο Κράτος Δικαίου: Η σύνθεση ανάμεσα στην ελευθερία και την κοινωνική δικαιοσύνη, η ισορροπία ανάμεσα στις ατομικές ελευθερίες και τα κοινωνικά δικαιώματα. Ούτε «δικαιωματισμός», ούτε «δικαιωματοκρατία», ούτε όμως και σύνθλιψη της μοναδικότητας του κάθε ανθρώπου και αναίρεση της φιλελεύθερης ιδεολογίας του Πολιτεύματός μας. Όλα αυτά συμπυκνώνονται με τον πιο εύστοχο τρόπο στο άρθρο 25 παρ. 1 του ισχύοντος ελληνικού Συντάγματος, το οποίο κάνει λόγο για τα δικαιώματα του ανθρώπου «ως ατόμου και ως μέλους του κοινωνικού συνόλου».
Δ. «Γένοιτο!»
Ας μου επιτραπεί να τελειώσω όπως ξεκίνησα και να αναφερθώ και πάλι στον πανηγυρικό λόγο που εκφώνησε πριν από τριάντα εννέα χρόνια ο Αριστόβουλος Μάνεσης σε αυτήν εδώ την αίθουσα: «Με την ίδια πίστη στο μέλλον του Λαού μας γιορτάζουμε και σήμερα την Εθνική μας Επανάσταση. Και θέλω να κλείσω την ομιλία μου με τη ζητωκραυγή με την οποία τελειώνει η ‘Ελληνική Νομαρχία’: ‘Ζήτω η ελευθερία των Ελλήνων εις αιώνας αιώνων. Γένοιτο, γένοιτο!’».“
Τις ομιλίες ακολούθησε σύντομο μουσικό πρόγραμμα από το Τμήμα Μουσικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Το πρωί της Τετάρτης, στις 11.30, πραγματοποιήθηκε η καθιερωμένη στέψη των ανδριάντων στον χώρο των Προπυλαίων.
Η συνεδρία έληξε για λόγους ασφάλειας.