του Hervé Georgelin, επίκουρος καθηγητής, ΕΚΠΑ, Τμήμα Τουρκικών Σπουδών και Σύγχρονων Ασιατικών Σπουδών
Το Σάββατο 24 Σεπτεμβρίου 2022 έλαβε χώρα μια επιστημονική εκδήλωση με πλούσια συμμετοχή ακροατών και ομιλητών στην Εσκάλ Λυωνέζ, στο 6ο διαμέρισμα της πρωτεύουσας των Γαλατών, τη Λυών, τη δεύτερη μεγαλύτερη πόλη της Γαλλίας. Αυτή η εκδήλωση διοργανώθηκε από τον πολιτιστικό σύλλογο «Δευκαλίων» ο οποίος συμπληρώνει ήδη 25 χρόνια δραστηριότητας στην περιοχή της Λυών[1] και πραγματοποιήθηκε υπό την αιγίδα της Γενικής Γραμματείας Αποδήμου Ελληνισμού και Δημόσιας Διπλωματίας του υπουργείου Εξωτερικών. Ο ίδιος ο Γεν. Γραμματέας κ. Γιάννης Χρυσουλάκης δήλωσε μέσω ΖΟΟΜ την υποστήριξή του και τίμησε την εκδήλωση με μήνυμα εξ Αθηνών. Στην ημερίδα ήταν παρούσα η πρώτη ακόλουθος της πρεσβείας της Ελλάδος στη Γαλλία, Αλεξάνδρα Μαντζίλα, η οποία εξέφρασε την ικανοποίησή της ότι το θέμα είχε απήχηση τόσο στο ειδικό όσο και στο ευρύ γαλλικό κοινό. Τέλος, η υπεύθυνη των διεθνών σχέσεων του Δήμου της Λυών επίσης απηύθυνε χαιρετισμό στο κοινό και τους ομιλητές.
Το πρόγραμμα των ομιλιών ήταν πλούσιο. Οι εισηγήσεις επικεντρώθηκαν στην εξαφάνιση των Ελληνορθόδοξων από τη Μικρά Ασία με τον γνωστό τοις πάσι βίαιο τρόπο. Υπήρχαν επίσης ανακοινώσεις για τις συνθήκες επιβίωσης των Κωνσταντινουπολιτών στο κρατικό πλαίσιο της κεμαλικής και μετα-κεμαλικής Τουρκίας, όπως και αναφορές περί των συνεπειών των ρευμάτων μετανάστευσης στο βαλκανικό τοπίο.
Ο πρώτος ομιλητής ήταν ο Κώστας Σταματόπουλος που έθεσε το ιστορικό πλαίσιο για την «Ελληνική εκστρατεία στη Μικρά Ασία (1919-1922)».[2] Ο φημισμένος Έλληνας ιστορικός, πρώην συνεργάτης του ΑΠΘ, με τη συνήθη διανοητική κομψότητα και αναλυτική διαύγεια ανέπτυξε τη θέση του για το μάταιο χαρακτήρα της εκστρατείας στα εδάφη πέρα από τη διοικητική ζώνη της Σμύρνης, δεδομένου ότι η Ελλάδα δεν κατείχε τα αντικειμενικά στρατιωτικά μέσα να καταπολεμήσει έναν εχθρό ο οποίος μάζευε εναντίον της τις υπόλοιπες δυνάμεις του οθωμανικού στρατού, ενώ παράλληλα ενίσχυε τη διπλωματική του θέση απέναντι στην μπολσεβικική Ρωσία, την Ιταλία και τη Γαλλία (δεν το γράφω ευχαρίστως αλλά στην ιστορία οι συναισθηματικές διαθέσεις του γράφοντος είναι ανούσιες μπροστά στην πραγματικότητα). Ο κ. Σταματόπουλος ανέφερε επιστολή του Βενιζέλου το καλοκαίρι του 1920 ο οποίος ενημέρωσε, «σε στιγμή ακραίας συνείδησης», τους Βρετανούς συμμάχους ότι η Ελλάδα θα έπρεπε κιόλας να οπισθοχωρήσει. Ο ομιλητής χάρισε στο ακροατήριό του ισορροπημένο και τεκμηριωμένο λόγο μακριά από ύποπτους μύθους. Δεν γνωρίζω προσωπικά τον συνάδελφο, δεν έχουμε ούτε την ίδια εθνική ή κοινωνική καταγωγή ούτε την ίδια ηλικία ούτε την ίδια πανεπιστημιακή διαδρομή κι όμως, κάθε φορά που οι δρόμοι μας συναντώνται, έχω διαπιστώσει ότι οι σκέψεις μας συγκλίνουν σε παρόμοια αποτελέσματα. Μάλλον ίσως γιατί δίνουμε απόλυτη προτεραιότητα στα αρχεία και όχι σε επίσημες ή δημοφιλείς γραμμές;
Ο δεύτερος ομιλητής ήταν ο Στέλιος Μωραΐτης με διδακτορικό ανθρωπολογίας στο πανεπιστήμιο της Νίκαιας στην Κυανή Ακτή.[3] Προσπάθησε να δείξει τις αλληλοεπιρροές μεταξύ μεταναστεύσεων και επιδημιολογικών ζητημάτων μετά από την ήττα της Ελλάδος στη Μικρά Ασία. Ο ανθρωπολόγος αξιολόγησε πλούσιο αρχειακό υλικό και δε μασούσε τα λόγια του όσον αφορά τον κυνισμό των γιατρών των διεθνών οργανώσεων απέναντι στους πρόσφυγες και τους εκτοπισμένους.
Ήμουν ο τρίτος ομιλητής. Είχα την τιμή να εκπροσωπήσω το ΕΚΠΑ. Προσπάθησα να δείξω πώς η περιοχή της Σμύρνης ταίριαζε στην εθνική ελληνική ιδεολογία με τη σπουδαία συμβολή στον κλασικό ελληνικό πολιτισμό αλλά και στις πρώτες εποχές της ελληνικής έκφρασης του χριστιανισμού. Κι όμως η κατάσταση, τέλη του ΙΘ´αιώνα, ήταν κάθε άλλο από γνήσια εθνική. Ενώ η ελληνική γλώσσα ήταν η κυριαρχούσα στο λιμάνι, ωστόσο, η λειτουργία των γαλλικών ως διεθνούς γλώσσας και διακοινοτικού εργαλείου στις συγκοινωνίες καθώς και η παρουσία των τουρκικών στις παραδοσιακές αγορές και στην ενδοχώρα ήταν, εξίσου, κύρια πολιτισμικά χαρακτηριστικά της Μαργαρίτας του Αιγαίου.
Ο αστικός ιστός ήταν κατά καιρούς κοινός και κατά καιρούς χωρισμένος ανάλογα με τις θρησκευτικές γραμμές διαίρεσης του πληθυσμού. Επίσης, επισημάνθηκε το γεγονός ότι ταξικές λογικές έτειναν να σβήνουν παλαιότερους χωρισμούς, τουλάχιστον στην κορυφή της κοινωνίας. Μια σημαντική παρατήρηση ήταν η εξής: Η πρόθεση της ενσωμάτωσης της πόλης στην Ελλάδα με διοικητή τον Αριστείδη Στεργιάδη ήθελε μεγάλης κλίμακας ενέργεια και δύναμη χαρακτήρα για να μην μετατραπεί η Σμύρνη σε πεδίο βεντέτας μετά από τις ωμότητες των Νεοτούρκων. Όπως ακριβώς το υποστήριξε και ο κ. Σταματόπουλος στο κοινό, ο Στεργιάδης έκανε το καθήκον του, χωρίς να γίνει ποτέ δημοφιλής μεταξύ των ντόπιων Ρωμιών, αντιπροσωπεύοντας τη λογική ενός συγκεντρωτικού κράτους σε μια κοινωνία που εξαρχής είχε κοινοτικές δομές με θρησκευτική βάση. Ο κ. Σταματόπουλος ανέφερε το πρόσφατο ιστορικό βιβλίο για τον Ύπατο Αρμοστή και δήλωσε ότι ο Στεργιάδης δεν έφταιγε για τη μη εκκένωση της Μικράς Ασίας αλλά προσπάθησε, ανάλογα με τις πληροφορίες που διέθετε, να βοηθήσει τον ελληνικό στρατό να δημιουργήσει ένα καινούργιο μέτωπο πιο κοντά στη Σμύρνη. Ότι η προσπάθεια ήταν μάταια το ξέρουμε μόνο εμείς εκ των υστέρων. Επιπροσθέτως, υπενθύμισα ότι οι βασιλόφρονες δεν αντικατέστησαν τον Αρμοστή μετά από την εκλογική τους νίκη και ότι ο Βενιζέλος δεν απαρνήθηκε ποτέ τον πρώην του συνεργάτη ο οποίος πέθανε στην εξορία και σε κοινωνική απομόνωση.
Ιδιαίτερη αναφορά έγινε για την πυρκαγιά η οποία ήταν εμπρησμός και οι ένοχοι είναι γνωστοί, αφού τόσα ασύνδετα μεταξύ τους τεκμήρια εκθέτουν την ίδια περίπου διήγηση των γεγονότων: οι κεμαλικοί έκαψαν τη Σμύρνη κατά πρώτο λόγο για να λεηλατήσουν την πλούσια πόλη και μακροπρόθεσμα για να αποκλείσουν μη επιθυμητούς κατοίκους της πόλης-λιμανιού, δηλαδή ανθρώπους οι οποίοι δεν θα υποτάσσονταν στον καινούργιο τουρκικό εθνικισμό. Η άρνηση της πραγματικότητας από την άλλη ακτή του Αιγαίου, όμως, όντας η ίδια αρκετά προβληματική, βρίσκει υποστήριξη στη δυτική ιστοριογραφία, τουλάχιστον με τη μορφή ενοχικών, κατά εμέ, σιωπών (Αναστασιάδου-Ντυμόν και Σμυρνέλη).[4] Ακόμα χειρότερο φαινόμενο είναι η τυφλή υποστήριξη, χωρίς αξιολόγηση πειστικών πηγών, των τουρκικών αρνητικών στάσεων εκ μέρους ξένων που δουλεύουν ή δούλευαν στην Τουρκία[5]. Υπογράμμισα το γεγονός ότι η αρμενική συνοικία και ο αρμενικός πληθυσμός ήταν στο στόχαστρο των κεμαλικών δυνάμεων και απέβλεπαν να σβήσουν τη μόνη αρμενική κοινότητα με λειτουργικές συλλογικές δομές, η οποία είχε σωθεί το 1915. Μετά από κάποιες μέρες, η βία είχε γενικευθεί και δεν άφησε ασφαλές περιθώριο για τους Χριστιανούς. Δείχνοντας φωτογραφία του Ίζμιρ του 1950, κατέστησα πρόδηλη τη διαπίστωση ότι η ανώμαλη – στα κεμαλικά μάτια – κοσμοπολίτικη πόλη είχε αφήσει τη θέση της σε μια σύγχρονη τουρκική πόλη με το εντυπωσιακό «Πάρκο της Κουλτούρας» εκεί όπου παλαιά βρίσκονταν οι κεντρικές χριστιανικές συνοικίες. Η ιστορική ανωμαλία είχε πλέον διορθωθεί.[6]
Μετά από μεσημεριανό που είχε προετοιμάσει η ομογενής εταιρία ΕυΖειν[7], επανήλθαμε στις παρουσιάσεις των εισηγήσεων. Η πρώτη ομιλήτρια, Άννα Θεοδωρίδη7 η οποία είναι κοινωνιολόγος και πρώην φοιτήτρια του Χαμίτ Μποζαρσλάν στην École des Hautes Études en Sciences Sociales έχοντας ως βάση τεκμηρίωσης την εκτενή της έρευνα στην Κωνσταντινούπολη και στο Παλαιό Φάληρο εξήγησε μεταξύ άλλων τις συνθήκες επιβίωσης και προσαρμογής των υπόλοιπων Ρωμιών που είχαν την τυπική δυνατότητα να μην εγκαταλείψουν το έδαφος της καινούργιας Τουρκίας. Ανέφερε τα γεγονότα του 1955, του 1964 και του 1974 που οδήγησαν στην ακραία συρρίκνωση της ελληνορθόδοξης κοινότητας στο σημερινό Ισταμπούλ. Κύριο χαρακτηριστικό της συλλογικής ζωής των Ρωμιών στην καινούργια Τουρκία είναι το καθεστώς της ξεχωριστής επίσημης μειονότητας ως μια ειδική πολιτική κατηγορία καθώς και η συνεχής, γνήσια ή τεχνητή, καχυποψία του κράτους απέναντι τους, κάτι που συμβαίνει και στην Τουρκία και στην Ελλάδα. Η στάση του τουρκικού κράτους τούς κάνει ευάλωτους συλλογικά, τους αποκλείει από το υπόλοιπο κοινωνικό σώμα επειδή χαλούν την εικόνα εσωτερικής ενοχής τους απέναντι στον εαυτόν τους, αυτή που θέλουν να πιστεύουν ότι έχουν σύμφωνα με την επίσημη τουρκική ρητορική. Η ερευνήτρια προχώρησε στην παρουσίαση των κοινωνικών και ψυχολογικών στρατηγικών προσαρμογής των Ρωμιών, οι οποίες έχουν βαρύ τίμημα για την ακεραιότητα του κάθε ατόμου. Περιμένουμε με μεγάλη ανυπομονησία τη δημοσίευση της διατριβής της Άννας Θεοδωρίδου.
Η ανακοίνωση της Lisa Haddad-Mayeur αφορούσε τις επιπτώσεις από την υποχρεωτική Ανταλλαγή των Ελληνο-τουρκικών πληθυσμών το 1923. Η κοινωνιολόγος επιχείρησε να ρίξει φως στις δυσκολίες που συνάντησαν οι Τούρκοι μουσουλμάνοι πρόσφυγες την επομένη μέρα αυτής της Ανταλλαγής στην Τουρκία και αναφέρθηκε στην καθυστερημένη επιθυμία τους να ιδρύσουν μνημεία τόσο για να υπάρξει η μνήμη της Ανταλλαγής στην Τουρκία αλλά και ως συμβολή στην προσέγγιση των προσφύγων των δυο χωρών μέχρι τις μέρες μας.
Η ημερίδα ολοκληρώθηκε με δύο ανακοινώσεις άλλου τύπου. Ο κύριος Νικολά Ζακόμπ-Ρουσώ (Πανεπιστήμιο Λυών 2)[8] έδειξε πως οι μαζικοί διωγμοί και οι μετεγκαταστάσεις τους, είτε προσωρινές είτε οριστικές, άλλαξαν το τοπίο, τη xλωρίδα και την εμφάνιση των οικισμών στα Βαλκάνια, παραδείγματος χάριν στην ελληνική Μακεδονία. Αξιολογώντας εικονικό υλικό των Αρχείων Albert Kahn[9] και άλλων αρχείων όπως του γαλλικού στρατού[10], ο γεωγράφος εξήγησε τις συνέπειες στη φύση των τοπίων: εξαφάνιση ολόκληρων χωριών, τα οποία γίνονται πλούσια εδάφη για πυκνό δάσος, πιο πυκνό σε σύγκριση με διπλανές επεκτάσεις, αφού το χώμα είχε εμπλουτιστεί με απορρίμματα των σπιτικών και με λιπάσματα στους μπαχτσέδες. Εναέριες φωτογραφίες δείχνουν ότι η χλωρίδα τόπων όπου υπήρχαν (μουσουλμανικά) χωριά διαφέρει σημαντικά από τη χλωρίδα των τόπων όπου δεν υπήρχαν χωριά αλλά χωράφια. Αντίστροφα, οι καινούργιοι οικισμοί εγκαταστάσεως προσφύγων από τα βάθη της μικρασιατικής ενδοχώρας ή από την ανατολική Θράκη έχουν άλλη εμφάνιση σε σύγκριση με εκείνους που ιστορικά και σταδιακά εξελίχθηκαν και έτυχαν να μην εμπλακούν στις μεταφορές πληθυσμών. Ο Ζακόμπ-Ρουσώ υποστήριξε την άποψη ότι η λιτή αν και όχι φτωχή πολεοδομία, κατά το σύνηθες παράδειγμα της σκακιέρας, είναι αυτή που χαρακτηρίζει το περιβάλλον εγκατάστασης και διαβίωσης των προσφύγων και των απογόνων τους. Οι μορφές αυτές προκάλεσαν και μια έλλειψη δέσμευσης με τον καινούργιο τόπο, κάτι που μπορεί να οδηγήσει σε καινούργια φαινόμενα εύκολης γεωγραφικής κινητικότητας, δηλαδή μιας μεταγενέστερης μετανάστευσης. Η ανθρωπογεωγραφία προσφέρει πληθώρα στοιχείων αν κανείς παίρνει την σωστή στάση παρατήρησης.
Ο περίφημος γεωγράφος Ολιβιέ Ντελόντ (Πανεπιστήμιο Λυών 2) ανέλυσε τις ανταλλαγές και μεταναστεύσεις πληθυσμών στην Ελλάδα και στα Βαλκάνια[11]. Η ανακοίνωσή του ξεκίνησε με δύο φωτογραφίες: η μια των προσφύγων από τη Μικρασία και η άλλη από πρόσφυγες που μεταφέρθηκαν έξω από τη Σρεμπρένιτσα. Τα δύο τεκμήρια έμοιαζαν κατά εντυπωσιακό τρόπο: παρόμοια πανικόβλητα πρόσωπα. Το κύριο θέμα που εστίασε ήταν η βία ως βασικός λειτουργός των αλλαγών που επήλθαν στις σχέσεις μεταξύ των πληθυσμών και της γεωγραφίας. Συγκρίνοντας τη δημογραφική εξέλιξη των Ρωμιών της Κωνσταντινούπολης και αντίστοιχα των μουσουλμάνων στη Δυτική Θράκη, ο γεωγράφος υπογράμμισε τη δυσαναλογία μεταξύ των δύο πληθυσμών. Δεν παρέλειψε επ’ αυτού να τονίσει ότι, προς τιμήν του, το ελληνικό κράτος αν και κάμποσες φορές ακολούθησε μια μη ευνοϊκή στάση απέναντι σε αυτούς τους πολίτες, δεν υιοθέτησε παρόμοια πολιτική με τη διπλανή χώρα όπου ο πληθυσμός των Ρωμιών τείνει να εξαφανιστεί από τον χάρτη. (Εδώ και κάποιες δεκαετίες η κατάσταση έχει βελτιωθεί εκεί όσον αφορά το σεβασμό των δικαιωμάτων των αλλόθρησκων Ελλήνων πολιτών γενικά.)
Η ημερίδα συνεχίστηκε με άλλη μια περίοδο ερωτήσεων εκ μέρους του κοινού. Και έτσι έλαβε τέλος αυτή η εκδήλωση μνήμης για την εκατονταετηρίδα της «Μεγάλης Μικρασιατικής Καταστροφής». Όσο μπορώ να κρίνω, πολλοί άνθρωποι που ήσαν παρόντες στο κοινό είχαν καταγωγή από την σημερινή Τουρκία. Οι πρόγονοί τους είχαν φτάσει το 1922 ή ’23 στη Μασσαλία. Άλλοι είχαν προγόνους από την Κωνσταντινούπολη. Πολλοί δεν ήξεραν για την γενικότερη ιστορική διαδικασία που οδήγησε στο τέλος της Σμύρνης. Πολλοί είναι έτοιμοι να ψάξουν εμπράκτως κάποια ίχνη των δικών τους προγόνων με μικρασιατικές καταβολές. Τους συμβούλεψα να πραγματοποιήσουν μια επίσκεψη στο Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών[12]. Τους ενθάρρυνα να ψάξουν και για πιθανές εγγραφές των προγόνων τους στις ελληνικές αρχές για κάθε πέρασμα από ελληνικά νησιά ή λιμάνια πριν να φύγουν για τη Γαλλία.
Ήταν σημαντική ημέρα για τους παρόντες και τους οργανωτές. Από όλους τους παριστάμενους ενδεικτικά και μόνο θα αναφέρω την κα. Ειρήνη Τζεράν, πρώην Κωνσταντινουπολίτισσα, νυν πλήρης καθηγήτρια εδαφομηχανικής στο Πολυτεχνείο της ΙΝΣΑ-Λύων και η οποία είναι η πρόεδρος του ελληνογαλλικού πολιτιστικού συλλόγου, του Δευκαλίωνος. Αξίζει να σημειωθεί ότι πολλοί ακροατές δεν είχαν καν ιδέα για την ύπαρξη συστηματικής έρευνας για παρόμοια θέματα. Ο Οίκος της Ανατολής και της Μεσογείου, συνοργανωτής της συνάντησης αυτής, δώρισε στον καθένα ενημερωτική βιβλιογραφία για να συνεχίσει τις δικές του μελέτες.[13]
[1] https://defkalion.fr/2022/09/1922-2022-commemoration-du-centenaire-de-la-grande-catastrophe/
[2] https://kaponeditions.gr/product/1922-pos-ftasame-stin-katastrofi/και https://www.politeianet.gr/books/9786185209315-stamatopoulos-m-costas-kapon-i-mikrasiatiki-mou-pleura-284684
[3] Βλ. Stélios Moraïtis, « Violences, réfugiés et diplomatie humanitaire à Smyrne en contexte de guerre (Septembre 1922)», σσ. 27-44 σε Relations internationales, 190, 2022
[4] https://www.fayard.fr/histoire/dictionnaire-de-lempire-ottoman-xve-xxe-siecle-9782213626819 Βλ. τα λήμματα Ίζμιρ της Σμυρνέλη και Οθωμανοί Έλληνες της Αναστασιάδου-Ντυμόν όπου οι αναφορές είναι προβληματικές: Κανείς εμπρηστής δεν κατονομάζεται: κάηκε απλά η πόλη. Δεν ξέρουμε αν οι μεν ή οι δε την έκαψαν. Οι κάτοικοι «έφυγαν» από την πόλη η οποία άλλαξε ριζοσπαστικά… Γιατί έφυγαν, δεν ρωτάει κανείς σε αυτό το λογιότατο εργαλείο έρευνας και διδασκαλίας. Με πιάνει ίλιγγος όταν βλέπω τέτοια ιστοριογραφικά ελλείμματα. Υποθέτω ότι δεν είναι τυχαία.
[5] https://www.academia.edu/35312332/Revisiting_the_Fire_of_Izmir
[6] https://www.kedros.gr/author/1428/zwrzelen-erbe.html και https://www.politeianet.gr/books/9789604852376-georgelin-herve-irodotos-smyrne-dans-la-guerre-299953
7 Βλ. Anna Théodoridès, “Akillas Millas, collectionneur, producteur de savoir”, σσ. 231-271, σε Christine Jungen και Jian Sfeir (επιμέλεια) Archiver au Moyen Orient. Fabriques documentaires contemporaines (Παρίσι: Karthala, 2019)
7 https://www.cairn.info/publications-de-Nicolas-Jacob-Rousseau–36810.htm
8 https://collections.albert-kahn.hauts-de-seine.fr/
[10] https://www.ecpad.fr/le-cinema-et-la-photo-des-armees/
Η συνεδρία έληξε για λόγους ασφάλειας.