Δράσεις που υλοποιούνται από το Ε.Κ.Π.Α. στο πλαίσιο της «Πρωτοβουλίας 21»

Το Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών υλοποιεί τέσσερις δράσεις που εντάσσονται στη «Πρωτοβουλία 21»  και ειδικότερα στη θεματική ενότητα «Κλιματική Αλλαγή και το Περιβάλλον». Οι δράσεις αυτές είναι:

Δράση 1. Δημιουργία Παρατηρητηρίου στη θεματική «Κλιματική Αλλαγή και Υγεία»

https://climatehealth.med.uoa.gr/

Οι επιδράσεις της κλιματικής αλλαγής στην Υγεία είναι άμεσες, όπως η αύξηση της θνησιμότητας και νοσηρότητας που οφείλεται σε καύσωνες, πλημμύρες, αλλά και έμμεσες, κυρίως δια μέσω της επίδρασης της κλιματικής αλλαγής στην ποιότητα του αέρα (αύξηση θερμοκρασίας και συγκεντρώσεων ατμοσφαιρικών ρύπων), των μεταβολών στη μετάδοση λοιμωδών νοσημάτων λόγω αλλαγών στους πληθυσμούς των εντόμων, αλλά και αύξησης των ψυχικών νόσων που αποδίδονται σε μεταβολές στην αγροτική παραγωγή, στο στρες ή στις μετακινήσεις πληθυσμών. Το μέγεθος των επιδράσεων διαφοροποιείται ανάλογα με την  γεωγραφική τοποθεσία και άλλα χαρακτηριστικά των περιοχών και των πληθυσμών.

Σύμφωνα με την τελευταία έκθεση των Ηνωμένων Εθνών (2022), η νότια Ευρώπη αναμένεται να επηρεασθεί περισσότερο από καύσωνες. Σύμφωνα με ένα σενάριο για τις μελλοντικές εκπομπές αερίων που συνεισφέρουν στην κλιματική κρίση, ο αριθμός των καυσώνων στην Ελλάδα μπορεί να αυξηθεί ως και κατά 8-10 επεισόδια κατ’ έτος στο διάστημα 2046-2065 σε σύγκριση με την περίοδο αναφοράς 1970-2000. Στην Ευρώπη, οι επιδράσεις στον ημερήσιο αριθμό θανάτων λόγω της βραχυχρόνιας έκθεσης στην αύξηση της θερμοκρασίας κατά τη ζεστή περίοδο του έτους είναι τεκμηριωμένες. Πρόσφατα εκτιμήθηκε ότι το 26% της θνησιμότητας στην Αθήνα που συνδέεται με υψηλές θερμοκρασίες αποδίδεται σε ανθρωπογενείς πηγές της κλιματικής αλλαγής.

Στο πλαίσιο της Πρωτοβουλίας 21, και μέσω της συνεργασίας του ΕΚΠΑ και των Ιδρυμάτων, δημιουργείται ένα διατμηματικό και διεπιστημονικό Παρατηρητήριο (Observatory) για την «Κλιματική Αλλαγή και Υγεία». Μέσω του Παρατηρητηρίου, του 1ου στην Ελλάδα, πραγματοποιούνται συστηματικές καταγραφές δεδομένων περιβαλλοντικών εκθέσεων και δεικτών υγείας που συνδέονται με την ΚΑ.

Κύριος στόχος του Παρατηρητηρίου είναι η διαχρονική καταγραφή δεικτών που συνδέονται με το φαινόμενο της κλιματικής κρίσης και τη δημόσια υγεία, για τη βέλτιστη διερεύνηση και παρακολούθηση των επιπτώσεων της Κλιματικής Αλλαγής στην Υγεία τόσο σε άμεσο χρόνο όσο σε μελλοντικές περιόδους (σε συνάρτηση με τις εκτιμήσεις κλιματικών μοντέλων).

Στο πλαίσιο αυτό συλλέγονται συστηματικά δεδομένα για μετεωρολογικούς παράγοντες, ατμοσφαιρικούς ρύπους, και θα καταγράφονται ακραία φαινόμενα όπως πυρκαγιές, πλημμύρες, καύσωνες και μεταφορά σκόνης από τη Σαχάρα για τα αστικά κέντρα της χώρας. Οι πληροφορίες αυτές θα χρησιμοποιηθούν για την εκτίμηση του θερμικού κινδύνου σε αστικές περιοχές και την ανάπτυξη κλιματικών μοντέλων για μελλοντικά σενάρια σε σχέση με την κλιματική αλλαγή.

Ταυτόχρονα συλλέγονται δεδομένα θανάτων και εισαγωγών σε νοσοκομεία στις αστικές περιοχές καθώς και δεδομένα για επιδημικές εκρήξεις λοιμωδών νοσημάτων και δεδομένα από την επιτήρηση στα λύματα αναφορικά με τη χρήση ψυχοφαρμάκων στην κοινότητα. Τα καινούργια δεδομένα συνδυάζονται με υπάρχουσες βάσεις δεδομένων που υποστηρίζουν οι ερευνητικές ομάδες του ΕΚΠΑ, για να διερευνήσουν σε βάθος τις επιδράσεις παραμέτρων της κλιματικής κρίσης στην Υγεία, καθώς και τις διαφοροποιήσεις τους, τόσο στην Αθήνα όσο και σε περιοχές της Ελλάδας που μέχρι σήμερα δεν υπήρχε σχετική πληροφορία. Ταυτόχρονα η συστηματική συλλογή δεδομένων θα αποτελέσει τη βάση για την διερεύνηση των επιδράσεων της κλιματικής κρίσης στη Δημόσια Υγεία σε άμεσο χρόνο στο μέλλον.

Το Παρατηρητήριο υποστηρίζεται από εξειδικευμένο προσωπικό  του ΕΚΠΑ από την Ιατρική Σχολή και τη Σχολή Θετικών Επιστημών. Το Παρατηρητήριο θα διοργανώνει δράσεις ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης του κοινού και θα αποτελεί κόμβο συνέργειας του ΕΚΠΑ με φορείς στην Ελλάδα και το εξωτερικό, ενώ η λειτουργία του θα συνδέεται με τα Προπτυχιακά και Μεταπτυχιακά Προγράμματα Σπουδών του ΕΚΠΑ σε συναφή αντικείμενα, γεγονός που θα διαμορφώσει ένα ενιαίο ερευνητικό-εκπαιδευτικό πυρήνα με σημαντικά πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα.

Για τη βέλτιστη ενημέρωση του πληθυσμού αναπτύχθηκε μία διαδικτυακή πλατφόρμα:

https://climatehealth.med.uoa.gr/

στην οποία παρουσιάζεται ο θερμικός κίνδυνος (σε συνάρτηση με περιβαλλοντικές, κλιματικές, κοινωνικές και οικονομικές παραμέτρους) αρχικά σε πιλοτική εφαρμογή για την Αθήνα και στη συνέχεια και για άλλες αστικές περιοχές της χώρας.

Τα αποτελέσματα της Δράσης συνεισφέρουν στον σχεδιασμό των βέλτιστων πολιτικών προστασίας του πληθυσμού, ενώ θα λαμβάνουν υπόψη τα χαρακτηριστικά των επιμέρους περιοχών και των πληθυσμών που οδηγούν σε πιθανές διαφοροποιήσεις των επιδράσεων.

Επιστημονική Υπεύθυνη: Καθηγήτρια Εύη Σαμόλη

Δράση 2. Κλιματική Ακαδημία – Ένα Ανοικτό Σχολείο για την Κλιματική Αλλαγή

https://climateacademy.gr/

Στο πλαίσιο του έργου αναπτύχθηκε μία διαδικτυακή ψηφιακή πλατφόρμα που προσφέρει επιστημονική πληροφόρηση με το κύρος του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών και ευαισθητοποιεί το ευρύ κοινό και ειδικότερα τη νέα γενιά για την κλιματική αλλαγή.

Η ψηφιακή πλατφόρμα ενισχύει τη διάδραση και την αλληλεπίδραση, περιλαμβάνει υλικό με διεπιστημονικό χαρακτήρα και υποστηρίζεται από μία πύλη ψηφιακών εργαλείων (portal) για την αξιοποίηση ειδικών εφαρμογών. Η ψηφιακή πλατφόρμα έχει πανελλαδική εμβέλεια, είναι ελεύθερα προσβάσιμη για το κοινό, ενώ η χρήση της είναι δωρεάν.

Μέσα από τη ψηφιακή πλατφόρμα, κάθε ενδιαφερόμενος πολίτης έχει τη δυνατότητα:

• να παρακολουθήσει διαδικτυακές διαλέξεις ώστε να ενημερώνεται για την κλιματική αλλαγή και τα αίτια που την προκαλούν αλλά και για τις επιπτώσεις της σε τομείς όπως η γεωργία, ο τουρισμός, οι πόλεις, η ενέργεια, οι μεταφορές, η υγεία, το φυσικό περιβάλλον, η πολιτιστική κληρονομιά, κ.α. Επίσης για τους τρόπους μετριασμού της κλιματικής αλλαγής και προσαρμογής σε αυτή, τη σύνδεση της κλιματικής αλλαγής με τους Στόχους Βιώσιμης Ανάπτυξης των Ηνωμένων Εθνών και τις δράσεις της Ευρωπαϊκής Ενωσης όπως την Πράσινη Συμφωνία (Green Deal), τη δράση Fit for 55, κ.α. Τέλος, να γνωρίσει τις νέες εξελίξεις σε ότι αφορά στην αξιοποίηση της τεχνητής νοημοσύνης, της μηχανικής μάθησης και των μεγάλων δεδομένων για τη μελέτη της κλιματικής αλλαγής.  
• να ενημερωθεί μέσα από την ενότητα «Κλιματικές Ιστορίες» για γεγονότα, δράσεις, εμπειρίες, πρωτοβουλίες, κ.α. από την Ελλάδα και το εξωτερικό που σχετίζονται με την κλιματική αλλαγή,
• να χρησιμοποιήσει μία ειδική εφαρμογή ώστε να υπολογίσει τη μείωση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα ανάλογα με αλλαγές στις καταναλωτικές του συνήθειες, στον τρόπο μετακίνησης που επιλέγει, στο είδος της ενέργειας που καταναλώνει στην κατοικία του, κ.α..
• να γνωρίσει μέσα από μία χαρτογραφική εφαρμογή τις εκτιμήσεις για τις μελλοντικές επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στην ελληνική επικράτεια με βάση κλιματικά σενάρια της Διακυβερνητικής Επιτροπής για την Κλιματική αλλαγή των Ηνωμένων Εθνών.
• να αξιοποιήσει δορυφορικές εικόνες του συστήματος Copernicus της Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας Διαστήματος,
• να παρακολουθήσει την αστική επέκταση που σημειώνεται τις τελευταίες δεκαετίες στην Ελλάδα.

Ειδικότερος στόχος της Δράσης είναι να αποτελέσει κόμβο (Hub) σύνδεσης σχολείων που ενδιαφέρονται για την Κλιματική Αλλαγή από όλες τις περιοχές της Ελλάδος αν και με έμφαση σε σχολεία  από απόμακρες νησιωτικές ή ορεινές περιοχές της χώρας. Τα σχολεία θα έχουν τη δυνατότητα να επικοινωνήσουν με επιστήμονες από το ΕΚΠΑ, να συνεργαστούν μεταξύ τους, να αναρτήσουν περιβαλλοντικές μετρήσεις που πραγματοποιούν, να ενημερώνονται και να συμμετέχουν σε μαθησιακές δράσεις, να συμμετέχουν σε διαγωνισμούς και σεμινάρια, κ.α.

Επιστημονικός Υπεύθυνος: Kαθηγητής Kωνσταντίνος Καρτάλης

Δράση 3. Κλιματική Αλλαγή και Ανθρωπιστική Ιατρική

Η κλιματική αλλαγή καταγράφεται πλέον από τους διεθνείς φορείς ως μια σημαντική και αναδυόμενη απειλή για τη δημόσια υγεία, με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας να εστιάζει στο γεγονός ότι οι κίνδυνοι για την υγεία που σχετίζονται με την κλιματική αλλαγή μπορεί να είναι ιδιαίτερα σημαντικοί, να διαφέρουν ανάλογα με τη γεωγραφική περιοχή στην οποία εντοπίζονται και να είναι συχνά μη αναστρέψιμοι.

Θέματα προαγωγής υγείας, έγκαιρης διάγνωσης, ολιστικής προσέγγισης που διασυνδέουν την υγεία των πληθυσμών με την ευεξία, αλλά και οι δυνατότητες που παρέχονται μέσα από την αξιοποίηση τεχνολογιών αιχμής και λοιπών ψηφιακών μέσων, δημιουργούν μια νέα πραγματικότητα στην παροχή υγειονομικής περίθαλψης, συχνά υπό αντίξοες συνθήκες και με περιορισμένα μέσα.

Παράλληλα οι ποικίλες μορφές διακινδύνευσης που βιώνουν οι σύγχρονες κοινωνίες και το περιβαλλοντικό αποτύπωμά τους, όπως είναι αναμενόμενο, έχει αγγίξει πολλαπλασιαστικά περισσότερο πληθυσμιακές και κοινωνικές ομάδες, όπως οι ηλικιωμένοι, τα παιδιά, τα άτομα που αντιμετωπίζουν χρόνια προβλήματα υγείας, τα φτωχότερα κοινωνικά στρώματα, οι κάτοικοι των νησιωτικών και ορεινών περιοχών, οι μετανάστες και μετακινούμενοι πληθυσμοί.

Σύμφωνα με την διεθνή βιβλιογραφία, αλλά και την αξιολόγηση και τα συμπεράσματα της διαχείρισης των φυσικών καταστροφών των τελευταίων ετών στην χώρα μας, προκύπτει η ανάγκη για:

• ουσιαστική βελτίωση του συντονισμού, επικοινωνίας και συνεργασίας των εμπλεκομένων δυνάμεων (τοπική αυτοδιοίκηση, πολιτική προστασία, υγειονομικοί φορείς κλπ.)
• ενίσχυση της εκπαίδευσης του προσωπικού των φορέων στην διαχείριση κατά την πρώτη χρυσή ώρα στο πεδίο (ψυχοκοινωνικό μοντέλο ενδυνάμωσης και βελτίωση δεξιοτήτων παροχής πρώτων βοηθειών)
• οργάνωση και οριοθέτηση της εμπλοκής των εθελοντικών οργανώσεων στη διαχείριση φυσικών καταστροφών
• ευαισθητοποίηση των πολιτών και ειδική μέριμνα για ευάλωτες πληθυσμιακές ομάδες, όπως τα παιδιά, τα ΑμΕΑ, τα άτομα της τρίτης ηλικίας

Στο πλαίσιο της ανάγκης όπως περιγράφεται παραπάνω, υλοποιείται ένα ολοκληρωμένο διεπιστημονικό πρόγραμμα διάρκεια για την αποτύπωση της υφιστάμενης κατάστασης και την ενίσχυση της ετοιμότητας, μέσα από παρεμβάσεις εκπαίδευσης, υγειονομικής υποστήριξης  και ευαισθητοποίησης σε επιλεγμένες περιοχές της χώρας (νησιωτική-ηπειρωτική) με ιδιαίτερα χαμηλούς πληθυσμούς και χαμηλή πρόσβαση σε υγειονομικές δομές ως προς την διαχείριση κρίσεων και καταστροφών, που προκύπτουν από φυσικά φαινόμενα και τις συνέπειες της κλιματικής κρίσης. Oι παραπάνω στόχοι καλύπτονται μέσα από ένα πλέγμα δράσεων με διεπιστημονικό και συμπληρωματικό χαρακτήρα.

Ειδικότερα προβλέπεται η πιλοτική υλοποίηση του προγράμματος σε δύο περιοχές της χώρας με χαμηλούς σε αριθμό πληθυσμούς και περιορισμένη πρόσβαση σε υγειονομικές δομές: τον Δήμο Αγράφων και τον Δήμο Χάλκης. Η υλοποίηση προβλέπει ασκήσεις προσομοίωσης έκτακτων συμβάντων σε φυσικό χώρο για την τοπική κοινωνία στα Άγραφα και στην Χάλκη, πρακτικά εργαστήρια για θέματα άμεσης υγειονομικής και ψυχοκοινωνικής παρέμβασης και ενδυνάμωσης αλλά και ένα πρόγραμμα mentoring για τους υγειονομικούς των περιοχών αυτών.

Επιστημονικός Υπεύθυνος: Καθηγητής Εμμανουήλ Πικουλής

Δράση 4. Χαρακτηρισμός πόσιμων υδάτων Βόρειας Εύβοιας που επλήγησαν από τις ανεξέλεγκτες πυρκαγιές του Αυγούστου 2021

Οι επιπτώσεις των πυρκαγιών στην ποιότητα του νερού, άρα και στην ανθρώπινη και όχι μόνο υγεία, είναι πολύ σοβαρές, μακροχρόνιες και οικονομικά, αλλά και ψυχολογικά, οδυνηρές (ασθένειες, νοσηλείες, θάνατοι). Μόνο που στην αρχή δεν είναι άμεσα εμφανείς και δεν καθίστανται έγκαιρα αντιληπτές και κατανοητές. Το βάρος της πολιτείας εστιάζεται στα ορατά σημάδια των καταστροφών. Ο μετριασμός των επιπτώσεων των πυρκαγιών στην ασφάλεια του πόσιμου νερού απαιτεί αποτελεσματική, προληπτική διαχείριση, καθώς και στρατηγικές αποκατάστασης μετά από καταστροφές από τις δασικές και τις υδατικές αρχές. Η προτεινόμενη μελέτη γίνεται πιλοτικά για πρώτη φορά στην Ελλάδα. Στόχος της είναι ο χαρακτηρισμός πόσιμων υδάτων από περιοχές της Β. Εύβοιας που επλήγησαν από τις ανεξέλεγκτες πυρκαγιές του Αυγούστου 2021 σε υποπροϊόντα απολύμανσης, τα οποία συνήθως δεν εμφανίζονται κατά την επεξεργασία του νερού και δεν έχουν εντοπιστεί/ταυτοποιηθεί ή μελετηθεί.

Ιδιαίτερη βαρύτητα θα δοθεί τόσο σε βαρέα μέταλλα όσο και σε μια σειρά οργανικών ουσιών οι οποίες αποτελούν υποπροϊόντα απολύμανσης των υδάτων και θεωρούνται υπεύθυνες για εμφάνιση καρκίνων (γαστρικού, ήπατος, ορθού, νεφρών, ουροδόχου κύστεως), γενετικών ανωμαλιών (δισχιδής ράχη [μηνιγγομυελοκήλη], αγενεσία/δυσπλασία άκρων, αδακτυλία, υπερωιοσχιστία [λυκόστομα], χειλεοσχιστία [λαγώχειλο]), μεθαιμοσφαιριναιμίας, υπερτροφίας θυρεοειδούς και επιπτώσεων στην ανάπτυξη του εγκεφάλου και του νευρικού συστήματος εμβρύων.

Επιστημονικοί υπεύθυνοι: Δημήτριος Κωστόπουλος και Παναγιώτης Πομώνης