Αναδυόμενη Ενηλικίωση: Η Αναπτυξιακή Περίοδος των Φοιτητών και των Φοιτητριών

της Ευαγγελίας Γαλανάκη, Καθηγήτριας Ψυχολογίας ΠΤΔΕ και Διευθύντριας του Εργαστηρίου Ψυχολογίας ΠΤΔΕ

Η ανάπτυξη του ατόμου προσδιορίζεται από ένα πολύπλοκο δίκτυο μεταβλητών που προέρχονται από πολλαπλά επίπεδα οργάνωσης εντός και εκτός του ατόμου (Lerner, 2006· Thelen & Smith, 2006). Στα πλαίσια αυτής της συστημικής οπτικής, θεωρείται ότι και η ενηλικίωση συμβαίνει εντός πλαισίου και έχει ισχυρό κοινωνικό, πολιτισμικό και ιστορικό καθορισμό. Δεν είναι ένα σημείο ή ορόσημο, αλλά μια διαδικασία που απαιτεί ψυχική εργασία και χρόνο. Η πορεία προς την ενήλικη κατάσταση παρουσιάζει τόσο συνέχεια όσο και ασυνέχεια με τις προηγούμενες αναπτυξιακές περιόδους και διακρίνεται για την ποικιλομορφία της.

Τις τελευταίες δύο δεκαετίες, στο πεδίο της Αναπτυξιακής Ψυχολογίας, προτάθηκε η αναδυόμενη ενηλικίωση (emerging adulthood) ως μια νέα αναπτυξιακή περίοδος της ζωής, η οποία αφορά τη διαδικασία ενηλικίωσης και καλύπτει τα έτη από το 18ο έως το 25ο, αυστηρά, ή έως το 29ο έτος, πιο εκτεταμένα. Ο εισηγητής της νέας περιόδου είναι ο Αμερικανός Καθηγητής Αναπτυξιακής Ψυχολογίας Jeffrey Jensen Arnett (2000a, 2015, 2016). Ο Arnett θεωρεί ότι η αναδυόμενη ενηλικίωση έχει (τουλάχιστον) πέντε αναπτυξιακά γνωρίσματα, τα οποία είναι: (α) η διερεύνηση της ταυτότητας, κυρίως όσον αφορά το φύλο και τη σεξουαλικότητα, τις φιλικές και ερωτικές σχέσεις, την εκπαίδευση, το επάγγελμα, την ιδεολογία (π.χ. ηθική, θρησκεία, πολιτική), την εθνικότητα και την κοσμοαντίληψη· (β) ο πειραματισμός και οι ανοιχτές δυνατότητες, δηλαδή η διερεύνηση πολλών εναλλακτικών επιλογών· (γ) η εστίαση στον εαυτό, η οποία νοείται ως επιθυμία για αυτογνωσία, αυτενέργεια και αυτονομία· (δ) η αστάθεια, η οποία οφείλεται κυρίως στην έλλειψη σταθερών δομών (π.χ. σχολείο), στη συχνή διάλυση των σχέσεων και στις αλλαγές του τόπου διαμονής· και (ε) το αίσθημα του ενδιάμεσου, δηλαδή το αίσθημα ότι είναι κανείς κάπου ανάμεσα στην εφηβεία και την ενήλικη ζωή, με άλλα λόγια, καθ’ οδόν προς την ενηλικίωση, αλλά όχι ακόμη εκεί.

Αυτά τα αναπτυξιακά γνωρίσματα έχουν επιβεβαιωθεί σε μια σειρά ερευνών σε διάφορες χώρες και πολιτισμικές υποομάδες (π.χ. Crocetti et al., 2015· Reifman et al., 2007· Kuang et al., 2023). Η πλειοψηφία των ερευνών έχει διεξαχθεί με φοιτητές και φοιτήτριες, που αποτελούν όμως περίπου το ήμισυ των νέων ανθρώπων. Ειδικότερα, στην Ελλάδα, δύο έρευνες του Εργαστηρίου Ψυχολογίας του ΠΤΔΕ αποτύπωσαν τα αναπτυξιακά γνωρίσματα του φοιτητικού πληθυσμού. Στην πρώτη έρευνα (Galanaki & Leontopoulou, 2017), σε φοιτητές και φοιτήτριες του ΕΚΠΑ, διαπιστώθηκε ότι τα πιο ισχυρά αναπτυξιακά γνωρίσματα, σύμφωνα με τις δηλώσεις των ίδιων, ήταν η διερεύνηση της ταυτότητας και ο πειραματισμός/ανοιχτές δυνατότητες. Ακολουθούσαν, κατά σειρά, το αίσθημα του ενδιάμεσου, η εστίαση στον εαυτό και η αστάθεια, ενώ τελευταία ήταν η εστίαση στους άλλους (ως έγνοια για τους άλλους), η οποία αξιολογήθηκε σε αντιδιαστολή με την εστίαση στον εαυτό. Παρόμοια ήταν η εικόνα και στη δεύτερη έρευνα (Galanaki & Sideridis, 2019), που διεξήχθη σε φοιτητές διαφόρων πανεπιστημιακών ιδρυμάτων με έδρα την Αθήνα (μεταξύ των οποίων και το ΕΚΠΑ).

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει το εύρημα αυτών των δύο ελληνικών ερευνών σχετικά με το αίσθημα του ενδιάμεσου. Στο ερώτημα «Πιστεύεις ότι έχεις γίνει ενήλικος/ενήλικη;», οι Έλληνες φοιτητές και φοιτήτριες επιλέγουν την απάντηση «Κατά κάποιον τρόπο Ναι, κατά κάποιον τρόπο Όχι» σε ποσοστά 71,4% και 62,7%, αντίστοιχα, στις δύο έρευνες. Τα ποσοστά αυτά είναι από τα πιο υψηλά διεθνώς (για μια ανασκόπηση βλ. Žukauskienė, 2016) και δηλώνουν ότι η εμπειρία της αναδυόμενης ενηλικίωσης, η οποία ορίζεται ακριβώς από αυτό το αίσθημα του ενδιάμεσου, είναι έντονη στον ελληνικό χώρο. Είναι αυτονόητο ότι ο φοιτητικός πληθυσμός χαρακτηρίζεται από ψυχοκοινωνικό μορατόριουμ (Erikson, 1968), αναβολή της ανάληψης ενήλικων ρόλων και αυξημένη διερεύνηση της ταυτότητας, στα πλαίσια της συνεχιζόμενης εκπαίδευσης. Επιπλέον όμως, αυτά τα υψηλά ποσοστά μπορούν να αποδοθούν σε ελληνικές ιδιαιτερότητες, όπως η παρατεταμένη διαμονή στην οικογενειακή εστία μετά το 18ο έτος εξαιτίας των οικονομικών δυσχερειών, αλλά και των ισχυρών οικογενειακών δεσμών, η οποία συντηρεί τις εξαρτήσεις των νέων και παρεμποδίζει την εμπειρία της ενηλικίωσης. Πράγματι, στις δύο ελληνικές έρευνες, τα ποσοστά των φοιτητών και φοιτητριών που διέμεναν στην οικογενειακή εστία ήταν 55,7% και 72,7%, αντίστοιχα – εμφανής η αύξηση του ποσοστού μετά την οικονομική κρίση. Επίσης, τα ποσοστά των νέων που είχαν εμπειρία από εργασία πλήρους απασχόλησης ήταν χαμηλά (11,5% και 9,1%, αντίστοιχα), ενώ λιγότεροι από το ήμισυ είχαν εμπειρία από εργασία μερικής απασχόλησης (41,7% και 42,0%, αντίστοιχα).

Η αναδυόμενη ενηλικίωση χαρακτηρίζεται από μια άλλοτε λιγότερη και άλλοτε περισσότερη αποδέσμευση από την οικογένεια, ενώ παράλληλα συμβαίνουν η εξασθένιση της ισχύος που έχει η ομάδα των συνομηλίκων, καθώς και η αλλαγή ή η απώλεια πλαισίων, ρόλων και σχέσεων. Η απουσία της υποχρεωτικής εκπαίδευσης και των οικογενειακών υποχρεώσεων συνεπάγεται αυξημένη ελευθερία. Ειδικότερα για τον φοιτητικό πληθυσμό, δεν είναι υποχρεωτική η παρακολούθηση πολλών μαθημάτων. Ως προς τη λήψη υπηρεσιών υγείας, την ασφάλιση και την περίθαλψη, οι νέοι βιώνουν το λεγόμενο «κενό» (gap). Πρόκειται, λοιπόν, για την περίοδο της ζωής με τη χαλαρότερη δόμηση και τον λιγότερο έλεγχο από τους κοινωνικούς θεσμούς. Κατά τους κοινωνιολόγους, η περίοδος της μετάβασης στην ενηλικίωση χαρακτηρίζεται από σχετική ανομία (Côté, 2000).

Έχει ιδιαίτερη σημασία η οπτική των ίδιων των νέων ανθρώπων για την ενηλικίωση. Με βάση έναν κατάλογο κριτηρίων ενηλικίωσης, τα οποία προέρχονται από τη βιολογία, την ανθρωπολογία, την κοινωνιολογία, την ψυχολογία και τη νομική (Arnett, 2001), οι ίδιοι οι αναδυόμενοι ενήλικοι, σε διάφορες χώρες, επιλέγουν ως σημαντικά για την ενήλικη κατάσταση κριτήρια όπως η ανάληψη της ευθύνης για τις συνέπειες των πράξεων, η ανεξαρτησία από τους γονείς και η αυτόνομη λήψη αποφάσεων, καθώς και η ωριμότητα στις σχέσεις. Αντίθετα, δεν επιλέγουν συχνά τα κριτήρια που παραδοσιακά συνιστούσαν ορόσημα της μετάβασης στην ενήλικη κατάσταση, όπως το 18ο έτος, η δημιουργία οικογένειας, η απόκτηση παιδιού, η στρατιωτική θητεία κ.λπ. (για μια ανασκόπηση βλ. Nelson & Luster, 2016). Παρόμοια ευρήματα παρατηρούνται και στην Ελλάδα (Galanaki & Leontopoulou, 2017· Petrogiannis, 2011· Vleioras & Mantziou, 2018).

Ωστόσο, τα πιο σημαντικά για την ενηλικίωση κριτήρια παρουσιάζουν ορισμένες διαφοροποιήσεις ανάλογα με τη χώρα και την κοινωνική υποομάδα. Ειδικότερα, στην Ελλάδα, στην πρώτη έρευνα του Εργαστηρίου Ψυχολογίας (Galanaki & Leontopoulou, 2017), κυριαρχούν στις αντιλήψεις των φοιτητών και των φοιτητριών τα κριτήρια που αφορούν τη συμμόρφωση με τους κανόνες (π.χ. να μην οδηγεί το άτομο υπό την επήρεια αλκοόλ) και ακολουθούν τα κριτήρια που αφορούν τις δυνατότητες για δημιουργία οικογένειας (π.χ. ικανότητα του ατόμου να φροντίζει παιδιά). Στη δεύτερη έρευνα (Galanaki & Sideridis, 2019), μολονότι πάλι η συμμόρφωση με τους κανόνες και οι δυνατότητες για δημιουργία οικογένειας έχουν υψηλή συχνότητα, το είδος των κριτηρίων που επιλέγεται περισσότερο από όλα είναι η ωριμότητα στις σχέσεις. Αξίζει να σημειωθεί ότι η ανεξαρτησία (π.χ. αυτόνομη λήψη αποφάσεων), που επιλέγεται από τους νέους του δυτικού κόσμου ως ο πιο σημαντικός παράγοντας κριτηρίων, στην Ελλάδα δεν εμφανίζεται αμιγώς, αλλά μαζί με τα κριτήρια που αφορούν την αλληλεξάρτηση (π.χ. μακροπρόθεσμες δεσμεύσεις με άλλους). Ο συνδυασμός ανεξαρτησίας και αλληλεξάρτησης έχει ονομαστεί «ωριμότητα στις σχέσεις» και ως παράγοντας κριτηρίων ενηλικίωσης έχει αναδειχθεί στις πιο συλλογικές κουλτούρες, όπως η Κίνα. Όλα αυτά τα δεδομένα υποστηρίζουν ότι στην Ελλάδα ο φοιτητικός πληθυσμός αντιλαμβάνεται την ενηλικίωση μέσα από ένα υβριδικό πρίσμα ατομικισμού και συλλογικότητας, ίσως με μια μεγαλύτερη τάση προς τη συλλογικότητα. Επίσης, στην Ελλάδα αναδεικνύεται ένας παράγοντας κριτηρίων που δεν εμφανίζεται σε άλλες χώρες και αφορά την οικονομική ανεξαρτησία: ολοκλήρωση εκπαίδευσης, εργασία πλήρους απασχόλησης, έναρξη μακροπρόθεσμης καριέρας, οικονομική ανεξαρτησία από τους γονείς, διαμονή εκτός της οικογενειακής εστίας. Ενδεχομένως, οι ιδιαίτερα δυσμενείς επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στη χώρα μας να ανέδειξαν την ακόμα μεγαλύτερη σημασία της οικονομικής ανεξαρτησίας για την ενηλικίωση.

Η αισιοδοξία, βίωμα συναφές με το αναπτυξιακό γνώρισμα του πειραματισμού και των ανοιχτών δυνατοτήτων, χαρακτηρίζει τους νέους διαχρονικά. Εφόσον δεν έχουν λάβει ακόμη οριστικές αποφάσεις για τη ζωή τους, οι νέοι έχουν γενικά αισιόδοξες απόψεις για το μέλλον, παρότι, ωστόσο, η διεθνής έρευνα παρέχει ενδείξεις και για κυνισμό και απαισιοδοξία (Arnett, 2000b, 2015). Διαμορφώνουν ένα γενικό σχέδιο ζωής, το οποίο αναθεωρούν διαρκώς. Ενώ αναγνωρίζουν τα προνόμια των ενηλίκων και επιθυμούν να τα αποκτήσουν, βλέπουν την ενήλικη ζωή ως μια δύσκολη περίοδο, λόγω των ευθυνών, του τέλους των δυνατοτήτων, του αυθορμητισμού και της ανεμελιάς που αυτή συνεπάγεται, καθώς και ως μια περίοδο συμβιβασμού, με συνέπεια να βιώνουν αμφιθυμία σχετικά με την ενηλικίωση, όπως άλλωστε αποτυπώνεται και στο έντονο αίσθημα του ενδιάμεσου. Σε ορισμένα πλαίσια ο νέος άνθρωπος μπορεί να νιώθει ενήλικος (π.χ. στην εργασία, στο Πανεπιστήμιο), αλλά όχι σε άλλα (π.χ. στην οικογένεια, στις ομάδες συνομηλίκων). Στις ατυχείς αναπτυξιακές εκβάσεις, ο νέος άνθρωπος, αντί να νιώθει ότι βρίσκεται κάπου ανάμεσα ή σε αναμονή, νιώθει ότι δεν βρίσκεται πουθενά.

Η ελληνική έρευνα (Galanaki & Leontopoulou, 2017) ανέδειξε μια αρκετά υψηλή αισιοδοξία των φοιτητών και των φοιτητριών όταν τους ζητήθηκε να αξιολογήσουν αν η γενική ποιότητα της ζωής τους, η οικονομική τους κατάσταση, η επαγγελματική τους αποκατάσταση και οι προσωπικές σχέσεις τους θα είναι καλύτερες, χειρότερες ή ίδιες με αυτές των γονέων τους. Μια άλλη έρευνα του Εργαστηρίου Ψυχολογίας του ΠΤΔΕ (Γαλανάκη et al., 2022), στην οποία συγκρίθηκαν δύο ισοδύναμα δείγματα φοιτητών και φοιτητριών του ΕΚΠΑ πριν και μετά την οικονομική κρίση (2008 και 2015), έδειξε μείωση της αισιοδοξίας, ιδίως όσον αφορά την οικονομική κατάσταση και την επαγγελματική αποκατάσταση. Ωστόσο, παρά τη μείωση, η αισιοδοξία παραμένει σε σχετικά υψηλά επίπεδα, δηλαδή είναι ανθεκτική. Επίσης, παρατηρήθηκε ενίσχυση, με την οικονομική κρίση, του υβριδικού σχήματος αξιών, εύρημα που υποδηλώνει ότι απαιτείται ο συνδυασμός ατομικιστικών και συλλογικών αξιών (π.χ. αυτονομίας/αυτενέργειας και αλληλεγγύης) προκειμένου να ενηλικιωθεί ένας νέος άνθρωπος σε συνθήκες κρίσης. Αυτός, άλλωστε, ο συνδυασμός εστίασης στον εαυτό και έγνοιας για τους άλλους αποκαλείται «ψυχική ενηλικίωση» (Côté, 2000).

Συμπερασματικά, είναι αναγκαιότητα η ενίσχυση του περιορισμένου έως σήμερα ερευνητικού ενδιαφέροντος για την ανάπτυξη κατά την αναδυόμενη ενηλικίωση και τη μετάβαση στην ενηλικίωση στην Ελλάδα. Τα σχετικά ερευνητικά ευρήματα έχουν χρήσιμες υποδηλώσεις για όλους τους ανθρώπους 18-29 ετών και, ειδικότερα, για τον φοιτητικό πληθυσμό. Τα κοινά αναπτυξιακά γνωρίσματα αλλά και οι ατομικές διαφορές, η ετερογένεια και η ποικιλομορφία της αναδυόμενης ενηλικίωσης, ο μακρύς δρόμος προς την ενήλικη κατάσταση, η αμφιθυμία των νέων απέναντι στην ενηλικίωση, η ενηλικίωση ως ψυχική διεργασία εντός πλαισίου με πλήθος αντιξοοτήτων σε οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο, καθώς και η ψυχική ανθεκτικότητα των νέων είναι ζητήματα για τα οποία οφείλουν να ενημερώνονται οι λειτουργοί της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης και να τα λαμβάνουν υπόψη κατά την άσκηση του έργου τους. Το αναπτυξιακά κατάλληλο πανεπιστημιακό πλαίσιο έχει τη δυνατότητα όχι μόνο να παράγει έρευνα, γνώση και καινοτομία, αλλά και να συμβάλει καθοριστικά στην προαγωγή της ολόπλευρης ανάπτυξης και της ψυχικής υγείας της νέας γενιάς.

Βιβλιογραφία

Arnett, J. J. (2000a). Emerging adulthood: A theory of development from the late teens through the twenties. American Psychologist, 55(5), 469–480.

Arnett, J. J. (2000b). High hopes in a grim world: Emerging adults’ views on their futures and “Generation X”. Youth and Society, 31, 267–286.

Arnett, J. J. (2015). Emerging adulthood: The winding road from the late teens through the twenties (2nd ed.). Oxford University Press.

Arnett, J. J. (Ed.). (2016). The Oxford handbook of emerging adulthood. Oxford University Press.

Γαλανάκη, Ε., Σιδερίδης, Γ., & Αμανάκη, Ε. (2022, Οκτώβριος). Υποκειμενική εμπειρία ενηλικίωσης, ηθικές αξίες και απόψεις για το μέλλον των αναδυόμενων ενηλίκων: Σύγκριση πριν και μετά την οικονομική κρίση. Ανακοίνωση στο Συμπόσιο του Κλάδου Αναπτυξιακής Ψυχολογίας της ΕΛΨΕ με θέμα «Αναδυόμενη ενηλικίωση: Ανθρώπινη ανάπτυξη σε καιρούς ξένους» (Οργανώτρια-Πρόεδρος: Ε. Γαλανάκη). 18ο Πανελλήνιο Συνέδριο Ψυχολογικής Έρευνας, Ελληνική Ψυχολογική Εταιρεία – Πάντειο Πανεπιστήμιο, Αθήνα.

Côté, J. (2000). Arrested adulthood: The changing nature of maturity and identity in the late modern world. New York University Press.

Crocetti, E., Tagliabue, S., Sugimura, K., Nelson, L. J., Takahashi, A., Niwa, T., . . . Jinno, M. (2015). Perceptions of emerging adulthood: A study with Italian and Japanese university students and young workers. Emerging Adulthood, 3(4), 229–243.

Erikson, E. H. (1968). Identity: Youth and crisis. W. W. Norton.

Galanaki, E. P., & Leontopoulou, S. (2017). Criteria for the transition to adulthood, developmental features of emerging adulthood, and views of the future among Greek studying youth. Europe’s Journal of Psychology, 13(3), 417–440.

Galanaki, E. P., & Sideridis, G. (2019). Dimensions of emerging adulthood, criteria for adulthood, and identity development in Greek studying youth: A person-centered approach. Emerging Adulthood, 7(6), 411–431.

Kuang, J., Zhong, J., Yang, P., Bai, X., Liang, Y., Cheval, B., Herold, F., Wei, G., Taylor, A., Zhang, J., Chen, C., Sun, J., Zou, L., & Arnett, J. J. (2023). Psychometric evaluation of the Inventory of Dimensions of Emerging Adulthood (IDEA) in China. International Journal of Clinical and Health Psychology, 23(1), 100331.

Lerner, R. M. (2006). Developmental science, developmental systems, and contemporary theories of human development. In R. M. Lerner & W. Damon (Eds.), Handbook of child psychology: Theoretical models of human development (pp. 1–17). Wiley.

Nelson, L. J., & Luster, S. S. (2015). “Adulthood” by whose definition? The complexity of emerging adults’ conceptions of adulthood. In J. J. Arnett (Ed.), The Oxford handbook of emerging adulthood (pp. 421–437). Oxford University Press.

Petrogiannis, K. (2011). Conceptions of the transition to adulthood in a sample of Greek higher education students. International Journal of Psychology and Psychological Therapy, 11(1), 121–137.

Reifman, A., Arnett, J. J., & Colwell, M. J. (2007). Emerging adulthood: Theory, assessment, and application. Journal of Youth Development, 2(1), 1–12.

Thelen, E., & Smith, L. B. (2006). Dynamic systems theories. In R. M. Lerner & W. Damon (Eds.), Handbook of child psychology: Theoretical models of human development (pp. 258–312). Wiley.

Vleioras, G., & Mantziou, A. (2018). Social role transitions and perceived adulthood status: Which ones matter for whom? Emerging Adulthood, 6(3), 200–205.

Žukauskienė, R. (2016). The experience of being an emerging adult in Europe. In R. Žukauskienė (Ed.), Emerging adulthood in a European context (pp. 3–16). Routledge.