Ανακοίνωση της Επιτροπής Διαχείρισης Κινδύνων και Κρίσεων του ΕΚΠΑ
Για την ενίσχυση της ανθεκτικότητας μίας πόλης στους καύσωνες, κατά κανόνα χρειάζεται περισσότερο πράσινο (στους δρόμους, στις ταράτσες των κτηρίων, με μικρά πάρκα και πάρκα τσέπης σε κάθε ελεύθερο χώρο της πόλης και στις αυλές των σχολείων), νέα κατασκευαστικά υλικά που απορροφούν λιγότερο την ηλιακή ακτινοβολία (ψυχρά υλικά) στις οροφές των κτηρίων, στους δρόμους και εν γένει σε επιφάνειες, αύξηση των σκιασμένων επιφανειών, ενεργειακά μονωμένα σπίτια αλλά και μείωση της κυκλοφορίας των αυτοκινήτων (που λειτουργούν ως πηγές θερμότητας) στις επιβαρημένες θερμικά περιοχές μίας πόλης, κυρίως δε στο κέντρο της.
Τέτοιες παρεμβάσεις μπορούν να έχουν θεαματικά αποτελέσματα. Η χρήση ψυχρών υλικών μπορεί να μειώσει την επιφανειακή θερμοκρασία εδάφους μέχρι και 15 βαθμούς Κελσίου και την αντίστοιχη του αέρα στο εύρος μεταξύ 1-3 βαθμών Κελσίου. Σημειώνεται ότι σύμφωνα με έρευνα του ΕΚΠΑ, για κάθε βαθμό μείωσης της θερμοκρασίας του αέρα μειώνεται η κατανάλωση ηλεκτρικής ενέργειας για ψύξη κατά 4.1%, περιορίζεται η φωτοχημική ρύπανση κατά περίπου 8% και μειώνεται η θνησιμότητα για καρδιολογικά και αναπνευστικά νοσήματα (για ηλικίες άνω των 65 ετών).
Η αύξηση των χώρων πρασίνου σε μία πόλη είναι το συνηθέστερο μέτρο για την επίτευξη χαμηλότερων θερμοκρασιών αέρα μέσω του φαινομένου της εξατμισοδιαπνοής, βελτιώνοντας παράλληλα τη γενικότερη ποιότητα ζωής στην πόλη. Και αν η εξεύρεση ελεύθερων χώρων για τη διαμόρφωση χώρων πρασίνου είναι ένα συχνό πρόβλημα, οι έξυπνες λύσεις δεν λείπουν. Για παράδειγμα στη Βαρκελώνη και στο Παρίσι, οι σχολικές αυλές μετατρέπονται σε χώρους δροσισμού με νέα υλικά και περισσότερο πράσινο (καλούνται «κλιματικά καταφύγια» στη Βαρκελώνη και «οάσεις» στο Παρίσι) ώστε να είναι καλύτερες οι θερμικές συνθήκες για την εκπαιδευτική κοινότητα και τους κατοίκους της γειτονιάς, αλλά και για να λειτουργούν ως χώροι δροσισμού στην περίπτωση των καυσώνων. Και οι δύο πόλεις έχουν ως στόχο να υπάρχει ένας τέτοιος χώρος δροσισμού σε απόσταση μέχρι 500 μέτρα από όποιο σημείο της πόλης βρεθεί ένας πολίτης.
Στην περίπτωση του Δήμου Αθηναίων, μία προσομοίωση του ΕΚΠΑ έδειξε ότι η μετατροπή ενός σχολείου (κτήριο και αυλή) με τη διαμόρφωση πράσινης οροφής, τη χρήση ψυχρών υλικών, την αύξηση πρασίνου και της σκίασης, κ.α., οδηγεί στη μείωση της θερμοκρασίας αέρα κατά 2-3 βαθμούς Κελσίου στις 12 το μεσημέρι στο σχολείο, ενώ η δροσιστική επίδραση (κατά περίπου 1 βαθμό Κελσίου) φθάνει σε μία ακτίνα 100 μέτρων από το σχολείο, δηλαδή καλύπτει μία έκταση περίπου 30 στρεμμάτων στη γύρω γειτονιά.
Πράσινο – ο μεγάλος σύμμαχος
Ο προσδιορισμός της θερμοκρασιακής διαφοράς πάρκου – γειτονικών περιοχών έχει αποτελέσει αντικείμενο πολλών επιστημονικών μελετών. Έχει παρατηρηθεί ότι οι χώροι αστικού πρασίνου παρουσιάζουν χαμηλότερες θερμοκρασίες αέρα έως και 4 °C συγκριτικά με τις γειτονικές αστικές περιοχές, ενώ για τη μείωση των θερμικών πιέσεων σε μία πόλη είναι προτιμότερη η διαμόρφωση και διασπορά μικρών και μεσαίων πάρκων (μία προσέγγιση που μεταφορικά καλείται αστικός βελονισμός) αντί μεγάλων πάρκων. Ειδικότερα και για την περίπτωση της Αθήνας, η δροσιστική επίδραση ενός πάρκου, αυξάνεται συστηματικά για πάρκα με έκταση περίπου 10 έως 160 στρέμματα, και στη συνέχεια, δηλαδή για πάρκα μεγαλύτερης έκτασης παραμένει σχεδόν σταθερή.
Στις πόλεις με περιορισμένους ελεύθερους χώρους, η διαμόρφωση Πάρκων τσέπης είναι μία εναλλακτική λύση που μπορεί να έχει ικανοποιητική απόδοση στην περίπτωση διαμόρφωσης δικτύων πάρκων τσέπης που θα διευκολύνουν την κυκλοφορία των αερίων μαζών μέσα στο αστικό περιβάλλον.
Στο ευρύτερο πολεοδομικό συγκρότημα της Αθήνας, περιοχές (λ.χ. τα βορειοανατολικά και ανατολικά προάστια) με υψηλό ποσοστό βλάστησης (αποχρώσεις του πράσινου) έχουν χαμηλότερες θερμοκρασίες (αποχρώσεις του μπλε). Αντίθετα περιοχές (στο κέντρο και προς τα δυτικά) με χαμηλό ποσοστό βλάστησης (αποχρώσεις του κίτρινου) εμφανίζουν σημαντικά υψηλότερες θερμοκρασίες (αποχρώσεις του κόκκινου).
Η χρήση δέντρων σε στενούς δρόμους με υψηλά κτήρια, εκτός από την ψύξη λόγω εξατμισοδιαπνοής προσφέρει επίσης ηλιοπροστασία στα κτήρια και στην επιφάνεια. Το είδος των δέντρων έχει επίσης σημασία καθώς ορισμένα είδη δένδρων είναι περισσότερο ανθεκτικά σε συνθήκες καύσωνα (χαρουπιά, μουριά), ενώ άλλα είναι περισσότερο ευάλωτα και διακόπτουν τη διαδικασία εξατμισοδιαπνοής (ώστε να μην απωλέσουν το νερό που περιέχουν στα φυλλώματα τους και «καούν»), με αποτέλεσμα να περιορίζεται σημαντικά η δροσιστική τους επίδραση. Ανεξάρτητα από το είδος των δένδρων, σε περιόδους καύσωνα είναι απολύτως αναγκαία η ενίσχυση της άρδευσης των πράσινων χώρων και των δένδρων μίας πόλης.
Σημαντικά ευεργετική επίδραση στο ενεργειακό φορτίο ενός κτηρίου και στο γενικότερο κλίμα της περιβάλλουσας περιοχής έχει επίσης η δημιουργία «πράσινων» δωμάτων στις οροφές των κτηρίων, καθώς και η τοποθέτηση «πράσινων» στοιχείων στις προσόψεις τους. Και στις δύο περιπτώσεις μειώνεται σημαντικά η μεταφορά θερμότητας στο εσωτερικό των κτηρίων.
Η χρησιμοποίηση πλακών με πορώδη υλικά (ώστε να συγκρατείται το νερό στην επιφάνεια και να διευκολύνεται ο δροσιστικός μηχανισμός της εξάτμισης) και οι αλλαγές στη γεωμετρία του αστικού τοπίου είναι αναγκαίες για την περαιτέρω μείωση της έντασης ενός θερμού επεισοδίου στην πόλη.
Ενδεικτικό Σχέδιο Προσαρμογής στις υψηλές θερμοκρασίες και τους καύσωνες
- Μείωση των ανθρωπογενών πηγών θερμότητας κυρίως μέσω του περιορισμού της κυκλοφορίας οχημάτων, ιδιαίτερα στις κεντρικές περιοχές μίας αστικής περιοχής..
- Ενίσχυση του πρασίνου, μέσω εκτενών δενδροφυτεύσεων σε οδικούς άξονες και επιβαρυμένες οδούς, τη διασπορά μικρών και μεσαίων εμβαδού πάρκων ή εστιών πρασίνου στον αστικό ιστό και τη δημιουργία πράσινων οροφών.
- Διασφάλιση ανεμπόδιστης ροής στους διαδρόμους κυκλοφορίας αέρα (ventilation routes) αστικών περιοχών.
- Διατήρηση του χώματος σε ελεύθερες εκτάσεις και χρήση ημιδιαπερατών υλικών επιφανείας για να συγκρατείται το νερό (της βροχής) στην επιφάνεια και να διευκολύνεται η δροσιστική διαδικασία της εξάτμισης.
- Διαμόρφωση χώρων συγκέντρωσης νερού (λ.χ. συντριβάνια) προς αξιοποίηση της δροσιστικής του επίδρασης.
- Επιλογή υλικών υψηλής ανακλαστικότητας για τους ανοικτούς χώρους και το κτιριακό περιβάλλον.
- Μετατροπή οδών στις οποίες το ύψος των κτιρίων είναι σημαντικά μεγαλύτερο του πλάτους της οδού σε δίκτυο πεζοδρόμων ή οδών ήπιας κυκλοφορίας.
- Δράσεις ενεργειακής αναβάθμισης για το κτιριακό περιβάλλον με έμφαση σε θερμικά επιβαρυμένες περιοχές.
Κάθε περιοχή στην πόλη χρειάζεται το δικό της σχέδιο κλιματικής ανθεκτικότητας
Η κλιματική αλλαγή δεν επιβαρύνει το σύνολο μιας πόλης στον ίδιο βαθμό. Αντίθετα, ιδιαίτερα στις μεγάλες πόλεις τα μορφολογικά χαρακτηριστικά διαφοροποιούνται σημαντικά από περιοχή σε περιοχή (ακόμα και από γειτονιά σε γειτονιά), με αποτέλεσμα να διαμορφώνονται διακριτές ζώνες στο εσωτερικό των πόλεων. Επομένως, τα σχέδια ανθεκτικότητας μιας πόλης στην θερμική επιβάρυνση -και εν γένει στην κλιματική αλλαγή- θα πρέπει να διαφοροποιούνται ανάλογα με την εξεταζόμενη αστική περιοχή, δηλαδή θα πρέπει να αποφεύγεται η εφαρμογή του ιδίου σχεδίου αδιάκριτα σε όλες τις περιοχές.
Πηγή: Ερευνητική ομάδα Καθ. Κων/νου Καρτάλη, Τομέας Φυσικής Περιβάλλοντος-Μετεωρολογίας, ΕΚΠΑ (2025)