Περί μετανεωτερικής συντροφικότητας, συμπόρευσης του βίου και εναλλακτικών προσαρμογών
Ο Καθηγητής Ψυχολογίας του ΠΤΔΕ ΕΚΠΑ Αλέξανδρος-Σταμάτιος Αντωνίου παραχώρησε συνέντευξη στις 25 Φεβρουαρίου 2025 στην εκπομπή «Γεώπολις» του Πρώτου Προγράμματος της ΕΡΤ. Η συζήτηση επικεντρώθηκε στην επιλογή του μοναχικού βίου από σημαντικό ποσοστό των νέων ανθρώπων σήμερα και στην αυξανόμενη προτίμησή τους για κατοικίδια, φυτά και τεχνολογικά συντροφικά υποκατάστατα μέσω τεχνητής νοημοσύνης (ΑΙ), αντί της σύναψης συντροφικών σχέσεων περισσότερο ίσως «παραδοσιακού» χαρακτήρα. Αναφέρθηκε ότι η τάση αυτή αποτελεί ως επί το πλείστον μια συνειδητή επιλογή, η οποία διαμορφώνεται από μια σειρά κοινωνικών, συναισθηματικών, επαγγελματικών και οικονομικών παραγόντων.
Πρωτίστως, ο σύγχρονος τρόπος ζωής, οι μακρές περίοδοι απομόνωσης εξαιτίας και της πανδημίας του κορωνοϊού αλλά και οι διαρκώς μεταβαλλόμενες κοινωνικές αντιλήψεις για τον γάμο και την οικογένεια έχουν διαμορφώσει ένα νέο τοπίο στις ανθρώπινες σχέσεις. Παράλληλα, η ενίσχυση με κάθε τρόπο της –ούτως ή άλλως- υπερτροφικής ατομικότητας και της προσωπικής ελευθερίας καθώς και η έντονη τάση ιδιωτικοποίησης του βίου εν γένει έχουν οδηγήσει σήμερα πολλούς συνανθρώπους μας στο να αποφεύγουν διαπροσωπικές δεσμεύσεις τις οποίες βιώνουν ως ιδιαιτέρως περιοριστικές και καταδυναστευτικές της ελευθερίας τους. Υπ’ αυτό το πρίσμα, ο κ. Αντωνίου παρέπεμψε στον φιλόσοφο Χρήστο Γιανναρά ο οποίος τόσο ευθύβολα είχε χαρακτηρίσει τις ανθρώπινες σχέσεις ως ένα «άθλημα» που απαιτεί την υπέρβαση του εγώ, τον αλληλοσεβασμό και την αυθεντική επικοινωνία μεταξύ των συντρόφων.
Επίσης, τόνιζε ότι η αληθινή σχέση δεν είναι εργαλειακή συναλλαγή αλλά υπαρξιακή συνάντηση που προϋποθέτει δέσμευση και αυτοπροσφορά. Επί τη βάσει των θέσεων αυτών του Γιανναρά όπως και σχετικών ψυχολογικών θεωριών, ο κ. Αντωνίου υπογράμμισε ότι στη σημερινή συγκυρία η κυριαρχία ενός πνεύματος ατομικισμού και η αντικατάσταση των ανθρώπινων σχέσεων με υποκατάστατα, όπως η τεχνολογία και τα κοινωνικά δίκτυα, όχι σπάνια οδηγούν σε αλλοτρίωση και απώλεια της βαθύτερης επικοινωνίας.
Ακόμη, ο φόβος της απογοήτευσης, της εξάρτησης ή του ψυχολογικού τραύματος από προηγούμενες σχέσεις, σε συνδυασμό με τις οικονομικές πιέσεις και την επαγγελματική εξουθένωση ενισχύει περαιτέρω την τάση αυτή. Μια κεντρική θεωρία η οποία μπορεί να ερμηνεύσει -ως ένα βαθμό τουλάχιστον- την αποφυγή των ερωτικών σχέσεων είναι εκείνη της προσκόλλησης του Bowlby, σύμφωνα με την οποία τα πρώιμα βιώματα επηρεάζουν τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι σχετίζονται μεταξύ τους κατά την ενήλικη ζωή.
Όσοι/όσες έχουν αναπτύξει απορριπτική-αποφευκτική προσκόλληση συχνά αποφεύγουν τη συναισθηματική δέσμευση φοβούμενοι είτε την εξάρτηση είτε την απογοήτευση. Αυτός ο μηχανισμός αυτοπροστασίας γίνεται ακόμη πιο έντονος όταν προηγούμενες εμπειρίες, όπως ένας δύσκολος χωρισμός, ενισχύουν την πεποίθηση ότι οι στενές σχέσεις συνεπάγονται πόνο. Έτσι, τα ήδη υψηλά και περαιτέρω αυξανόμενα ποσοστά διαζυγίων στις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες επιβεβαιώνουν την προσέγγιση αυτή δεδομένου ότι εκείνοι/ες που έχουν βιώσει έναν δύσκολο χωρισμό τείνουν να αποφεύγουν μελλοντικές σχέσεις για να προστατεύσουν με τον τρόπο αυτό τον εαυτό τους από ενδεχόμενο πόνο και συναισθηματικό τραύμα.
Συνακόλουθα, διαπιστώνεται ότι οι ανθρώπινες ανάγκες έχουν σε μεγάλο βαθμό μετασχηματιστεί στα πλαίσια των σχέσεων καθώς η έμφαση μετατοπίζεται από τη μακροχρόνια δέσμευση προς πιο ευέλικτες και λιγότερο απαιτητικές μορφές συναισθηματικής σύνδεσης. Όπως αναφέρθηκε, ο σύγχρονος τρόπος ζωής, η αποθέωση της ατομικότητας και ο φόβος της απογοήτευσης οδηγούν στην αναζήτηση εναλλακτικών τρόπων ικανοποίησης της ανάγκης για συντροφικότητα. Ειδικότερα, ο κ. Αντωνίου έκανε μνεία της Τριγωνικής Θεωρίας της Αγάπης κατά τον Sternberg, σύμφωνα με την οποία οι ρομαντικές σχέσεις βασίζονται σε τρεις βασικούς άξονες: την οικειότητα, το πάθος και τη δέσμευση, οι οποίοι σήμερα έχουν προσλάβει άλλες μορφές. Έτσι, η οικειότητα φαίνεται να αναπληρώνεται από τις φιλικές σχέσεις, την ψηφιακή επικοινωνία και άλλα υποκατάστατα σχέσεων μέσω τεχνητής νοημοσύνης, το πάθος εκφράζεται μέσα από αυτοϊκανοποίηση ή/και περιστασιακές σχέσεις και η δέσμευση καθίσταται προαιρετική και συχνά απευκταία.
Σύμφωνα με πρόσφατες έρευνες διαπιστώνεται ότι η ανάπτυξη συναισθηματικών σχέσεων μέσω τεχνητής νοημοσύνης γίνεται ολοένα και πιο συχνό φαινόμενο, καθώς η τεχνολογία προσφέρει κάποια μορφής συντροφικότητα, κατανόηση και προσαρμογή στις ανάγκες του χρήστη χωρίς τις προκλήσεις και την όποια αβεβαιότητα χαρακτηρίζουν τις ανθρώπινες σχέσεις. Διαδικτυακές εφαρμογές, εικονικοί σύντροφοι και AI powered avatars είναι δυνατόν να παρέχουν συναισθηματική υποστήριξη δημιουργώντας την ψευδαίσθηση μιας αμοιβαίας σχέσης.
Η τάση αυτή φαίνεται να συνδέεται με τη θεωρία της «παρατεταμένης εφηβείας» βάσει της οποίας η τεχνολογία συντείνει στην αναβολή ανάληψης παραδοσιακών ενήλικων ρόλων, όπως η δημιουργία οικογένειας και η δέσμευση σε σταθερές σχέσεις. Ωστόσο, ενώ η επικοινωνία μέσω AI μπορεί ενδεχομένως να συμβάλει στην αυτογνωσία, ενέχει και τον πραγματικό κίνδυνο απομάκρυνσης από την αυθεντική ανθρώπινη επαφή. Δεδομένου ότι η τεχνητή νοημοσύνη προσαρμόζεται με μεγάλη επιτυχία στις απαιτήσεις του χρήστη, δημιουργεί την ψευδαίσθηση της πλήρους κατανόησης, χωρίς να απαιτούνται συμβιβασμοί ή συναισθηματική επένδυση. Κατά συνέπεια, μιας τέτοιας μορφής διαδικασία δεν μπορεί να αντικαταστήσει την πολυπλοκότητα, τον «πλούτο», τη «μαγεία» και τις προκλήσεις που συνεπάγονται οι αυθεντικές συντροφικές σχέσεις.
Επιπλέον, συζητήθηκε η σημασία των κατοικίδιων ως υποκατάστατα της ανθρώπινης συντροφικότητας. Η προτίμηση των κατοικίδιων ζώων έναντι των ανθρώπινων σχέσεων αντανακλά κι αυτή μια βαθύτερη αλλαγή στις σύγχρονες κοινωνικές και συναισθηματικές ανάγκες. Σε μια εποχή που οι ανθρώπινες σχέσεις καθίστανται ολοένα και πιο περίπλοκες και χαρακτηρίζονται από απαιτήσεις, συγκρούσεις και συναισθηματικά ρίσκα, τα κατοικίδια φαίνεται να προσφέρουν μια ασφαλή, σταθερή και μη επικριτική μορφή συντροφικότητας.
Τα κατοικίδια παρέχουν άνευ όρων αγάπη, μειώνουν το στρες, δημιουργούν μια αίσθηση ρουτίνας και υπευθυνότητας και, σε πολλές περιπτώσεις, αναπληρώνουν το συναισθηματικό κενό που προκύπτει από την αποξένωση ή τις απογοητεύσεις στις στενές διαπροσωπικές σχέσεις. Ειδικά στα σημερινά αστικά κέντρα, όπου η μοναξιά καθίσταται περισσότερο έντονη, τα κατοικίδια λειτουργούν ως υποκατάστατα κοινωνικής και συναισθηματικής αλληλεπίδρασης χωρίς τις δεσμεύσεις και τις ανασφάλειες της ανθρώπινης επικοινωνίας. Αν και προσφέρουν συναισθηματική ενδυνάμωση και αναπληρώνουν σε κάποιο βαθμό την ανθρώπινη επαφή, ωστόσο, επισημάνθηκε ότι θα ήταν δύσκολο να υποστηριχθεί πως τα κατοικίδια θα μπορούσαν να υποκαταστήσουν τις ανθρώπινες σχέσεις δεδομένου κυρίως και του πολύ σημαντικού ρόλου της λεκτικής επικοινωνίας και έκφρασης.
Τέλος, ο κ. Αντωνίου υπογράμμισε ότι παρά τις σύγχρονες προκλήσεις και αναγκαίες προσαρμογές, η διατήρηση ουσιαστικών στενών σχέσεων μεταξύ δύο ανθρώπων, σε κάθε περίπτωση συμβάλλει σε σημαντικό βαθμό στην ψυχική ισορροπία και πολύπλευρη κοινωνική αλληλεπίδραση των εμπλεκόμενων.
Η υπέρμετρη εξάρτηση από τα επιτεύγματα της σύγχρονης τεχνολογίας καθώς και τα προηγμένα ψηφιακά μέσα δεν θα πρέπει να οδηγήσουν στην εύκολη παραίτηση από τη συμμετοχή και δημιουργία συντροφικών σχέσεων αλλά στην εξισορρόπηση μεταξύ ατομικής αυτονομίας/ελευθερίας και αυτοδέσμευσης/αλληλοπεριχώρησης προς το άλλο πρόσωπο. Η προτροπή για αφιέρωση προσωπικού χρόνου και συστηματικών προσπαθειών προς την κατεύθυνση του αθλήματος της οικοδόμησης και διατήρησης αυθεντικών συντροφικών σχέσεων μπορεί μόνο να εμπλουτίσει και να προάγει σημαντικά την ουσιώδη αλληλεπίδραση των εμπλεκόμενων.
Η συνέντευξη (στο 01:21)
https://www.ertecho.gr/radio/proto/show/geopolis/ondemand/938295/geopolis-me-ton-dimitri-fanarioti-25-02-2025/
Η συνεδρία έληξε για λόγους ασφάλειας.