Ενδιαφέρουσα ψηφιακή έκθεση με μοναδικό στο είδος του υλικό για πρόσφυγες φοιτητές και φοιτήτριες στο ΕΚΠΑ κατά τα χρόνια 1922-1930 έχει αναρτηθεί στη βραβευμένη ψηφιακή πλατφόρμα “ΕΚΠΑ estories” (https://estories.uoa.gr/ – Δράσεις & Εκθέσεις).
Οι ενότητες της έκθεσης είναι αποτέλεσμα μελέτης που ανέλαβαν και ολοκλήρωσαν ο διευθυντής του Ιστορικού Αρχείου του ΕΚΠΑ, αναπληρωτής καθηγητής στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΕΚΠΑ Βαγγέλης Καραμανωλάκης, το στέλεχος του Ιστορικού Αρχείου, ΕΔΙΠ στο Τμήμα Κοινωνιολογίας του ΕΚΠΑ Χάιδω Μπάρκουλα και ομάδα έρευνας-τεκμηρίωσης του Ιστορικού Αρχείου. Περιλαμβάνεται ακόμα στην έκθεση σχετικό με το θέμα της κόμικ της τελειόφοιτης μεταπτυχιακής φοιτήτριας Μουσειολογίας στο Διιδρυματικό Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Μουσειακών Σπουδών του ΕΚΠΑ Όλιας Ντακογιάννη.
Η έκθεση παρουσιάστηκε στο επιστημονικό συνέδριο του ΕΚΠΑ “Πολιτισμός – Μνήμη – Ανώτατη Εκπαίδευση: η παρουσία και η συμβολή των προσφύγων της Μικρασιατικής Καταστροφής στην Ελλάδα του 20ού αιώνα” (30, 31 Μαρτίου – 1 Απριλίου 2023).
Θάνος Δημόπουλος
Πρύτανης ΕΚΠΑ
***
Το Πανεπιστήμιο Αθηνών από την πρώτη στιγμή της ίδρυσής του συνδέθηκε με τον εκτός του κρατικού σχηματισμού ελληνισμό και ιδιαίτερα με εκείνον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, καθώς το πρώτο ανώτατο εκπαιδευτικό ίδρυμα της χώρας αποτέλεσε τον κατεξοχήν πολιτιστικό εκφραστή της Μεγάλης Ιδέας σε όλο τον 19ο αιώνα. Ιδιαίτερα, η σχέση του με την Μικρά Ασία υπήρξε πολύχρονη και συστηματική. Η σχέση αυτή αποτυπώθηκε τόσο στους φοιτητές και στις φοιτήτριες του που κατάγονταν από εκεί, όσο και στην αλληλογραφία του με φιλεκπαιδευτικούς συλλόγους, εταιρείες κ.ά. που δραστηριοποιούνταν στην περιοχή. Παράλληλα το ΕΚΠΑ υποδέχθηκε πρόσφυγες, ενισχύοντας την εγκατάστασή τους και την προσαρμογή τους στην Ελλάδα, από την Κρήτη, την Μακεδονία και την Θράκη από την ίδρυση του ελληνικού κράτους έως και την Μικρασιατική Καταστροφή.
Η τελευταία αποτέλεσε μια μείζονα τομή όχι μόνο για το Πανεπιστήμιο αλλά και ευρύτερα, καθώς η έλευση των εκατοντάδων χιλιάδων προσφύγων στην Ελλάδα δημιούργησε μια σειρά από προβλήματα συνδεδεμένα με την αποκατάστασή τους και την ομαλή ένταξή τους στην ελληνική κοινωνία. Δεν ήταν μια εύκολη υπόθεση, μετά από μια δεκαετή πολεμική περιπέτεια, η οποία είχε άμεσες επιπτώσεις στην οικονομία. Ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα που έπρεπε να αντιμετωπιστούν ήταν εκείνο της εκπαίδευσης εκκινώντας από την κατώτερη και φτάνοντας στην ανώτερη βαθμίδα της.
Η ψηφιακή έκθεση που ακολουθεί, επιχειρεί να αναδείξει το ζήτημα της ένταξης και εκπαίδευσης των προσφύγων στην ανώτατη εκπαίδευση και ιδιαίτερα στο ΕΚΠΑ. Εκκινώντας από τις σχέσεις του ιδρύματος με τον μικρασιατικό ελληνισμό παρακολουθεί την πορεία ένταξης των προσφύγων από τις πρώτες επιστολές με αιτήματα για εγγραφές, αμέσως μετά την Μικρασιατική Καταστροφή, έως τη συμμετοχή τους στο συνδικαλιστικό κίνημα της εποχής στη δεκαετία του ΄30.
Οι ενότητες στις οποίες είναι χωρισμένη η έκθεση συνδέονται με τη διαδικασία της φοίτησης. Η πρώτη ενότητα είναι αφιερωμένη στη σχέση του Πανεπιστημίου με τον μικρασιατικό ελληνισμό πριν το 1922, αλλά και την δράση του ΕΚΠΑ ως φορέα υποδοχής προσφύγων έως τότε. Η δεύτερη ενότητα αναφέρεται στην εγγραφή των φοιτητών και των φοιτητριών που μετακινήθηκαν από την Μικρά Ασία στην Ελλάδα, στα προβλήματα που δημιουργούσε η έλλειψη πιστοποιητικών, στη συνεργασία του Πανεπιστημίου με το κράτος, ώστε να μπορέσει το δεύτερο να εξασφαλίσει τους πόρους που χρειάζονταν, ώστε να εξασφαλιστεί η δωρεάν φοίτηση του άπορου προσφυγικού στοιχείου. Η τρίτη ενότητα επικεντρώνεται στην ίδια την έννοια της φοίτησης και παρακολούθησης των μαθημάτων, όπως και της πιστοποίησης των σπουδών των προσφύγων. Η τέταρτη ενότητα συνδέεται με την περίθαλψη και την σίτιση, διαδικασίες τις οποίες ανέλαβε το Πανεπιστήμιο με την αρωγή κρατικών και ιδιωτικών φορέων και με σκοπό την υποστήριξη των προσφύγων φοιτητών, οι περισσότεροι εκ των οποίων ζούσαν σε άθλιες συνθήκες. Η πέμπτη ενότητα αναφέρεται σε πλευρές της χρήσης του ελεύθερου χρόνου τους, είτε αυτό αφορούσε τις δραστηριότητες της Πανεπιστημιακής Λέσχης είτε θεατρικές και άλλες εκδηλώσεις που οργανώθηκαν από τους ίδιους είτε από άλλους φορείς για την ενίσχυσή τους. Τέλος, η έκτη ενότητα εστιάζει στην οργάνωση των συλλογικότητών τους, οι οποίες πρωτοστάτησαν στην διεκδίκηση των αιτημάτων τους, ενώ παράλληλα αναδεικνύει και την έντονη παρουσία τους στον ενεργό φοιτητικό συνδικαλισμό της εποχής.
Πίσω από τις αιτήσεις των προσφύγων φοιτητών και φοιτητριών, πίσω από τα υπηρεσιακά αυτά έγγραφα μπορεί να ανασυστήσει κανείς προσωπικές ιστορίες και αφηγήσεις, να αντιληφθεί προθέσεις και στρατηγικές, διαψεύσεις, προσδοκίες και όνειρα. Η αλληλογραφία ανάμεσα στο Πανεπιστήμιο και στο Υπουργείο Παιδείας ή άλλους κρατικούς φορείς με σκοπό τη χρηματοδότηση της δωρεάν εγγραφής του στο ίδρυμα ή την κάλυψη των άλλων αναγκών τους, πιστοποιεί την οικονομική αδυναμία του ΕΚΠΑ αλλά και τη διαρκή αναζήτηση λύσεων σε περίπλοκα και πιεστικά προβλήματα μέσα στο πλαίσιο της ευρύτερης αποκατάστασης, Από την άλλη πλευρά, οι νέοι και οι νέες πρόσφυγες που βρέθηκαν στο Πανεπιστήμιο διεκδίκησαν μέσα από συλλογικές δράσεις την πλήρη ένταξή τους και την βελτίωση των συνθηκών ζωής τους.
Λόγω έλλειψης στοιχείων δεν μπορούμε να έχουμε έναν ακριβή αριθμό εγγεγραμμένων προσφύγων φοιτητών και φοιτητριών στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Πρόκειται πάντως σίγουρα για αρκετές εκατοντάδες, για ένα πληθυσμό διόλου ομογενή, καθώς προέρχονταν από διαφορετικές γεωγραφικές περιοχές και δεν είχαν προφανώς κοινό γνωστικό ή οικονομικό υπόβαθρο. Σε κάθε περίπτωση οι πρόσφυγες φοιτητές και φοιτήτριες συντέλεσαν καταρχάς στην μεσοπολεμική μαζικοποίηση του ελληνικού δημοσίου πανεπιστημίου και ενίσχυσαν μια καινούργια κατηγορία φοιτητών και φοιτητριών, για την ακρίβεια την διεύρυναν υπέρμετρα σε σχέση με το παρελθόν, εκείνη των απόρων φοιτητών και φοιτητριών. Τα αιτήματά τους που αφορούσαν τα δίδακτρα, τη στέγαση, την περίθαλψη προβλήθηκαν πολύ έντονα ως απόρροια και της γενικότερης οικονομικής κρίσης, και εντάχθηκαν στις ευρύτερες επιδιώξεις του αναπτυσσόμενου φοιτητικού κινήματος. Σε κάθε περίπτωση, οι πρόσφυγες φοιτητές και φοιτήτριες άφησαν ισχυρό το στίγμα τους στο μεσοπολεμικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, αλλά και τα ίχνη της παρουσίας τους στο Ιστορικό Αρχείο του ΕΚΠΑ.
Βλ. επίσης: https://estories.uoa.gr/el/draseis/prosfyges-foithtes-kai-foithtries-sto-ekpa-1922-1930
Η συνεδρία έληξε για λόγους ασφάλειας.