Τα τελευταία χρόνια, η εκτίμηση της ικανότητας προς δικαιοπραξία αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον στην κοινωνία εξαιτίας του συνεχώς αυξανόμενου αριθμού των ασθενών με άνοια. Η «δικαιοπρακτική ικανότητα» αφορά σε μία πολύπλοκη διεργασία με ηθικές, νομικές, κοινωνικές και ψυχολογικές διαστάσεις, ενώ στην αξιολόγησή της εμπλέκονται πολλοί επιστημονικοί τομείς, όπως η Ψυχιατρική, η Νευρολογία, η Ψυχιατροδικαστική και η Νομική. H ικανότητα σύνταξης διαθήκης (Testamentary Capacity – TC) αποτελεί μορφή δικαιοπρακτικής ικανότητας. Το πρόσωπο που συντάσσει διαθήκη πρέπει να έχει ανεπηρέαστα τα εξής χαρακτηριστικά: μνήμη, ορθή αντίληψη της αξίας της περιουσίας του, ορθή αντίληψη της πραγματικότητας (π.χ. να μην υπάρχουν παραληρητικές πεποιθήσεις ελέγχου της βούλησής του από άλλες δυνάμεις) και βούληση (πρόθεση) για το πώς και σε ποια άτομα θα διαθέσει την περιουσία του. Η ικανότητα σύνταξης διαθήκης κρίνεται πάντοτε σχετικά με το χρόνο σύνταξής της, ενώ η εγκυρότητά της εξαρτάται από το κατά πόσο ο διαθέτης είχε σε εκείνο τον χρόνο συνείδηση των πράξεών του ή έπασχε από κάποια διαταραχή που περιόριζε σημαντικά τη διανοητική του κατάσταση και τη βούλησή του.
Τις τελευταίες δεκαετίες, παρατηρούνται πολλές περιπτώσεις προσβολής διαθηκών, που βασίζονται σε «έλλειψη ικανότητας σύνταξης διαθήκης». Συγχρόνως, αυξάνεται η ανάγκη επιστημονικά τεκμηριωμένων εκτιμήσεων της ικανότητας σύνταξης διαθήκης των ασθενών με νοητική έκπτωση/άνοια. Στον τομέα αυτό, η χορήγηση συνδυασμού εργαλείων είναι χρονοβόρα και κουραστική τόσο για τον Ειδικό όσο και για τον ασθενή, οπότε συχνά προκύπτει η ανάγκη χορήγησης εργαλείου ειδικού και σχετικά σύντομου για την αξιολόγηση της ΤC στην άνοια, προ της παραπομπής σε Ειδικό Πραγματογνώμονα (Voskou et al, 2018). Υπάρχουν ελάχιστες μελέτες για τον σκοπό αυτό.
Για τον λόγο αυτό, oι Papageorgiou S.G., Voskou P., et al, (2018) ανέπτυξαν το σύντομο και εξειδικευμένο «Τestamentary Capacity Assessment Tool (TCAT)», στα πλαίσια της διδακτορικής διατριβής της Νευρολόγου κ. Παναγιώτας Βοσκού, στην Β’ Ν/Λ Κλινική Ε.Κ.Π.Α., με επιβλέποντα τον Καθηγητή Νευρολογίας και Νευροψυχολογίας Ε.Κ.Π.Α. κ. Σωκράτη Γ. Παπαγεωργίου. Το TCAT περιλαμβάνει τέσσερα μέρη που αξιολογούν: α) Τη μνήμη, με έμφαση στην αυτοβιογραφική μνήμη, β) Την ύπαρξη ψυχοπαθολογίας που έχει τυχόν διαφύγει από την ψυχιατρική εκτίμηση που έχει ήδη πραγματοποιηθεί, γ) Τη βασική εκτίμηση και γνώση οικονομικών παραμέτρων, και δ) Τη βούληση/κρίση του εξεταζόμενου. Δεν χρησιμοποιεί παράπλευρες πηγές πληροφόρησης, ιδίως για τα οικονομικά. To TCAT περιλαμβάνει υποθετικά σενάρια, για παράδειγμα «Θεωρίας του Νου» για την αξιολόγηση της κοινωνικής νόησης και δίνει έμφαση στις επιτελικές λειτουργίες που κατέχουν κύριο ρόλο στην ικανότητα δικαιοπραξίας.
Οι ψυχομετρικές ιδιότητες του TCAT το ανέδειξαν ως ένα αξιόπιστο, έγκυρο και ευαίσθητο εργαλείο για την εκτίμηση της ικανότητας σύνταξης διαθήκης στην άνοια, με παρόμοια αποτελεσματικότητα στην ήπια και τη μέτρια άνοια τύπου Alzheimer. Υπερτερεί σαφώς του MMSE (Mini Mental State Examination), που χρησιμοποιείται ευρέως αλλά δεν εξετάζει τις εκτελεστικές λειτουργίες ούτε είναι εξειδικευμένο για την αξιολόγηση της ικανότητας σύνταξης διαθήκης. Μπορεί να προβλέψει αξιόπιστα τη γνώμη του Ειδικού Πραγματογνώμονα, είναι σύντομο και εξιδεικευμένο στην αξιολόγηση της TC και δεν χρειάζεται ειδική εκπαίδευση για τη χορήγησή του. Για τους Ειδικούς, παρέχει ενισχυτικά τεκμήρια για την αξιολόγησή τους, ενώ για τους Νομικούς, χρησιμεύει στην ανίχνευση του ικανού για σύνταξη διαθήκης διαθέτη για τον οποίο δεν απαιτείται περαιτέρω παραπομπή σε Πραγματογνώμονα.
Στη χώρα μας, το TCAT έχει χρησιμοποιηθεί σε πτυχιακές εργασίες στο Ε.Κ.Π.Α., αλλά και σε μεταπτυχιακές εργασίες στο Διακρατικό Π.Μ.Σ. «Κλινική Νευροψυχολογία – Νοητικές Νευροεπιστήμες». Έχει παρουσιαστεί στα πιο σημαντικά διεθνή συνέδρια στο χώρο της Νευρολογίας (World Congress of Neurology, European Academy of Neurology, International Psychogeriatric Association, Movement Disorder Society, Controversies on Neurology). Το TCAT βρίσκεται σε διαδικασία στάθμισης στον ελληνικό πληθυσμό. Στη χώρα μας έχει, επίσης, χρησιμοποιηθεί σε ασθενείς με αγγειακά εγκεφαλικά επεισόδια, όπου αναδείχθηκε ως πολύτιμο εργαλείο για την αξιολόγηση της ικανότητας σύνταξης διαθήκης (Tsiakiri et al, 2024). Tέλος, η περιγραφή και χρήση του TCAT περιλαμβάνεται σε σχετική Διδακτική Ενότητα του Προγράμματος E-Learning του E.K.Π.Α. «Ιατρονομικά Θέματα στις Διαταραχές Μνήμης και τις Άνοιες», με Ακαδημαϊκό Υπεύθυνο Καθηγητή τον κ. Σωκράτη Γ. Παπαγεωργίου.
Το ΤCAT έχει αρχίσει να χρησιμοποιείται από διεθνείς μελέτες. Συγκεκριμένα, το εργαλείο σταθμίστηκε στον ιταλικό πληθυσμό (Bolognini et al, 2021), όπου συμπέραναν ότι είναι χρήσιμο στην εκτίμηση της ΤC στους ηλικιωμένους γενικά. Επίσης, μία πρόσφατη εκτενής ανασκόπηση των υπαρχόντων εργαλείων για την αξιολόγηση της ικανότητας σύνταξης διαθήκης ανέδειξε το TCAT ως το πιο αξιόπιστο από όσα υπάρχουν διεθνώς (Aravind et al, 2024). Τέλος, συστήνεται από την ακαδημαϊκή ομάδα ανάπτυξης του ΤCAT η περαιτέρω χρήση του σε ανοϊκά σύνδρομα και σε άλλες κατηγορίες νοσημάτων, όπως ψυχιατρικούς ασθενείς με γνωστικά ελλείματα.
Βιβλιογραφία
Papageorgiou SG*, Voskou P*, Economou A, Beratis I, Douzenis A. Testamentary Capacity Assessment Tool (TCAT): A Brief Instrument for Patients with Dementia. J Alzheimers Dis. 2018;61(3):985-994. (* Equal contribution to this paper). PMID: 29254082.
Voskou P, Douzenis A, Economou A, Papageorgiou SG. Testamentary Capacity Assessment: Legal, Medical, and Neuropsychological Issues. J Geriatr Psychiatry Neurol. 2018 Jan;31(1):3-12. PMID: 29251179.
Aravind H, Mark Taylor M, Gill N. Evaluation of testamentary capacity: A systematic review. International Journal of Law and Psychiatry 93 (2024). PMID: 38422563.
Tsiakiri A, Trypsianni I, Christidi F, et al. The Testamentary Capacity in acute stroke. A cross-sectional study. Applied Neuropsychology: Adult HAPN. 2024 March. PMID: 38447221.
Bolognini et al. Neurological Sciences. The Testamentary Capacity Assessment Tool (TCAT): validation and normative data. 2021. PMID: 34787752.
Η συνεδρία έληξε για λόγους ασφάλειας.