Skip to content Skip to sidebar Skip to footer

Δημήτριος Παυλόπουλος (ακαδημαϊκός υπεύθυνος)

Γεωργία Αντωνοπούλου, Μιχαήλ Γιοχάλας (ερευνητές)

Τα όπλα και ο λόγος ήταν ανέκαθεν τρόπος αγώνα. Στην περίπτωση του ελληνικού κράτους, συνέδραμαν αμφότερα σε διεκδικήσεις και στη συγκρότηση εθνικής ταυτότητας. Μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα έρευνα με τίτλο «Από τα Όπλα στον Λόγο. Τάφοι Αγωνιστών – Τάφοι Λογοτεχνών στο Α’ Κοιμητήριο Αθηνών», που εκπόνησε ερευνητική ομάδα του ΕΚΠΑ, αποτελούμενη από τον καθηγητή Ιστορίας της Τέχνης στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, την διδάκτορα Γεωργία Αντωνοπούλου και τον υποψήφιο διδάκτορα του Τμήματος Μιχαήλ Γιοχάλα, ολοκληρώθηκε.

Η έρευνα, που συγχρηματοδοτήθηκε από την Ελλάδα και την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) μέσω του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Ανάπτυξη Ανθρώπινου Δυναμικού, Εκπαίδευση και Διά Βίου Μάθηση», εντόπισε και κατέγραψε τα ταφικά μνημεία των αγωνιστών και των λογοτεχνών στο Α΄ Κοιμητήριο Αθηνών. Συγχρόνως επέτρεψε προσεγγίσεις που αφορούν σε κοινωνικούς, πολιτικούς, γενεαλογικούς, οικονομικούς και καλλιτεχνικούς όρους. Επιπλέον, πραγματεύτηκε τη συγκριτική ανάλυση των ταφικών μνημείων. Στα ερωτήματα της έρευνας, πέρα από την ταυτοποίηση, τον αριθμό, τον χώρο, τον τύπο και τα επιγράμματα των μνημείων, που συμβάλλουν αυτονόητα στον εμπλουτισμό της ιστορικής γνώσης, συγκαταλέγεται και η επιλογή της ιδεατής απεικόνισης του βίου, καθώς και η συμμετοχή της κρατικής εξουσίας ή δημοτικής αρχής σε αυτήν.  

Με την ευκαιρία της επετείου των 200 ετών από την Ελληνική Επανάσταση, δόθηκε ιδιαίτερη βαρύτητα στους τάφους των αγωνιστών. Η ανακοίνωση «Η Ελλάδα πολεμάει! Τα ταφικά μνημεία του Αγώνα στο Α΄ Κοιμητήριο Αθηνών» στο Διεθνές Συνέδριο «Ελληνική Επανάσταση. Εκπαίδευση και Συλλογική Μνήμη. Μεταμορφώσεις της Σχολικής και της Δημόσιας Ιστορίας» (Πάντειο Πανεπιστήμιο, Ίδρυμα Λαμπράκη, Όμιλος για την Ιστορική Εκπαίδευση στην Ελλάδα, με τη στήριξη της Πρωτοβουλίας 1821-2021, 18-19 Φεβρουαρίου 2022) υπήρξε καρπός της εν λόγω έρευνας. Σύντομα ολοκληρώνεται η δημοσίευση επιστημονικού άρθρου στην αγγλική γλώσσα, ενώ αναμένεται η ψηφιακή δημοσίευση του συνόλου της έρευνας, στην ελληνική.

Σε ό,τι αφορά στη μελέτη των αρχειακών πηγών η Γεωργία Αντωνοπούλου σημειώνει ότι η έρευνα επέτρεψε την επαφή με το αρχειακό υλικό του Α΄ Κοιμητηρίου. Δυσκολίες, όπως η ελλιπής τήρηση εγγραφών, ξεπεράστηκαν με τη συνδυαστική μελέτη των αποφάσεων του Δημοτικού Συμβουλίου, ιδιαίτερα όσων αφορούν τιμής ένεκεν ταφές. Χρήσιμες επίσης αναδείχτηκαν και άλλες αρχειακές πηγές, καθώς και ο  Τύπος, ως προς τις νεκρολογίες και τους επικήδειους λόγους. Έτσι, άλλοτε μας καθοδηγούσαν οι πηγές και άλλοτε η έρευνα στο πεδίο, που απέδωσε τα δικά της αποτελέσματα. Κατανοήθηκαν επίσης οι συνέπειες της αδιάλειπτης λειτουργίας του Κοιμητηρίου ως τις μέρες μας. Χαρακτηριστική ως προς τα ανωτέρω είναι η περίπτωση του ταφικού μνημείου του αγωνιστή Σπύρου Μήλιου. Μαρτυρείται στις πηγές, αλλά όχι στο Κοιμητήριο, αφού στη θέση του κατασκευάστηκε το μνημείο του ποιητή Κώστα Βάρναλη. Αντίστοιχα, παρατηρήθηκε ότι και άλλοι τάφοι αγωνιστών λανθάνουν, όπως λ.χ. του Νικηταρά. Αυτό ενίσχυσε την υπόθεση ότι αρκετά από τα σωζόμενα ταφικά μνημεία, ιδιαίτερα όσα αναφέρονται σε ταφές πριν από το 1860, δεν διατηρούν την αρχική τους μορφή.

Σε ό,τι αφορά στην τυπολογία των μνημείων των αγωνιστών ο Μιχαήλ Γιοχάλας διαπιστώνει ότι τα ταφικά μνημεία του Αγώνα συγκεφαλαιώνουν μορφές και μοτίβα της νεοελληνικής ταφικής γλυπτικής, αντικατοπτρίζοντας ταυτοχρόνως την εξέλιξή της.  Μαρτυρούν ακόμη τη μετά θάνατον επιδιωκόμενη «εικόνα», την ιδεολογία και κατά συνέπεια την πρόσληψη της σημασίας και της μνήμης της Επανάστασης. Πέρα από τις επιτύμβιες πλάκες και τους σταυρούς, οι υπόλοιποι τύποι έλκουν την καταγωγή τους από την αρχαιότητα: Σαρκοφάγοι, στήλες αετωματικές, ανθεμωτές ή ναϊσκόμορφες, πεσσοί, αναθηματικοί κίονες, οβελίσκοι, προτομές ολόγλυφες ή ανάγλυφες, ρωμαϊκά πορτραίτα, ανάγλυφα πενθούντα πνεύματα, ανδριάντες, ναΐσκοι, ιωνικοί ή εν παραστάσι, συγκροτούν ένα τυπολογικό πανόραμα της αρχαίας ταφικής τέχνης.

Γλύπτες όπως οι αδελφοί Μαλακατέ, οι αδελφοί Φυτάλη, ο Γεώργιος Βρούτος, ο Δημήτριος Φιλιππότης, ο Γεώργιος Παπαγιάννης, οι αδελφοί Κοτζαμάνη, λειτουργούν και βλέπουν τους εαυτούς τους ως συνεχιστές των αρχαίων προγόνων.

Η ίδια κατεύθυνση ακολουθείται εν πολλοίς και στην γλώσσα των συμβόλων: Ο λύχνος, εν χρήσει κατά την αρχαία διαβατική τελετουργία της εκφοράς, η πεταλούδα-ψυχή, ο πυρσός, άλλοτε στα χέρια της Περσεφόνης, φωτίζοντας την κάθοδό της στο Βασίλειο του Πλούτωνος, το καταπίπτον ύφασμα, απήχημα του νεκρικού σαβάνου, το στεφάνι και η γιρλάντα, δώρα στους νεκρούς και στολίδα των αρχαίων ταφικών κιόνων και στηλών, η δεξίωση, το πενθούν πνεύμα, αντανακλούν χθόνια έθιμα, μύθους και δοξασίες του απωτέρου παρελθόντος.

Ο λόγος, τέλος, στα επιγράμματα, πολλές φορές διά χειρός Φίλιππου Ιωάννου, καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών, συνεπικουρεί την προσπάθεια. Η νέα Ελλάς γεννιέται ως απευθείας απόγονος της αρχαίας, προκειμένου ο Αγωνιστής να συνδεθεί με τον Οπλίτη, η νέα δόξα με το αρχαίο κλέος, ο Ιλισσός με τον Κεραμεικό.

Εικόνα1 2

ΕΚΠΑ © 2024. Με επιφύλαξη παντός δικαιώματος

Μετάβαση στο περιεχόμενο
EN