Πανεπιστήμιο και πολιτική: Η περίπτωση του Ε. Δεληγεώργη

Σπυρίδων Γ. Πλουμίδης και Ανδρέας Αντωνόπουλος^*

«Το Ελληνικόν πανδιδακτήριον, καθιδρυμένον εις τας εκ νέου ανεγερθείσας περικλεείς Αθήνας και κείμενον μεταξύ της Εσπερίας και της Έω, είναι προωρισμένον να λαμβάνη αφ’ ενός μεν μέρους τα σπέρματα της σοφίας, και αφού τα αναπτύξη εν εαυτώ ιδίαν τινά και γόνιμον ανάπτυξιν, να τα μεταδίδη εις την γείτονα Έω νεαρά και καρποφόρα»

Απόσπασμα από λογίδριο του Κωνσταντίνου Δ. Σχινά
κατά τα εγκαίνια του Πανεπιστημίου Αθηνών  
(3 Μαΐου 1837)

Αν ο πρωταρχικός στόχος της σύστασης του Πανεπιστημίου υπήρξε αυτονόητα εκπαιδευτικός, η ανάδειξη των πνευματικών δυνάμεων τού μόλις αποκατεστημένου έθνους, μέσω της ενεργούς μέθεξής του στα δρώμενα της Ανατολής, υπήρξε ο αμέσως επόμενος. Υπερασπιστής της ελεύθερης διακίνησης των ιδεών και βασικός πλέον τροφοδότης του διοικητικού, δικαστικού, εκπαιδευτικού και διπλωματικού οργανισμού του αρτισύστατου ελληνικού βασιλείου, το Πανεπιστήμιο Αθηνών λειτούργησε παράλληλα -όπως σαφώς εννοεί το παραπάνω απόσπασμα- ως φορέας της Μεγάλης Ιδέας, πριν η τελευταία διατυπωθεί επίσημα από τα χείλη του Ιωάννη Κωλέττη (1844).

Βασικός συντελεστής της διάδοσης της ευρωπαϊκής παιδείας και των ελληνικών γραμμάτων στην ανατολική λεκάνη της Μεσογείου, εκεί όπου δέσποζε ακόμη η Οθωμανική Αυτοκρατορία, υπήρξε ασφαλώς η «νεολαία του Πανεπιστημίου», η οποία «[…] ευαίσθητος εις τας δυστυχίας της πατρίδος και ανήσυχος διά το μέλλον αυτής […] είχεν αρχίσει να εγκαταλείπη τα ήρεμα δώματα των Μουσών και να κατέρχηται εις την πολυτάραχον παλαίστρα των πολιτικών αγώνων», όπως επισημαίνει σε μια υπηρεσιακή έκθεσή του ο Μεσολογγίτης πολιτικός Επαμεινώνδας Δεληγεώργης (1829–1879) ως Υπουργός Δημοσίας Εκπαιδεύσεως.

Εκτός από τα εθνικά ζητήματα, η νεολαία ήταν πλέον αναμεμειγμένη και στα εσωτερικά πολιτικά θέματα. Η πολιτικοποίηση της φοιτητικής νεολαίας, στην οποία αναφέρεται ο Δεληγεώργης, προέκυψε κυρίως από την πολιτειακή μεταβολή του Οκτωβρίου του 1862 και την έξωση του Όθωνα. Ως γνωστόν, στην ανατροπή του απολυταρχικού οθωνικού καθεστώτος πρωταγωνιστικό ρόλο διαδραμάτισε η λεγόμενη (κατ’ απομίμηση της Jeunesse dore της Γαλλικής Επανάστασης) Χρυσή Νεολαία, ηγέτης οποίας υπήρξε ο Δεληγεώργης, αριστούχος διδάκτωρ της Νομικής Σχολής του Οθώνειου Πανεπιστημίου. Τα Σκιαδικά επεισόδια (1859), η Ναυπλιακή επανάσταση (άνοιξη 1862), όπως και η διατήρηση της τάξης της στην πρωτεύουσα την επαύριον της πτώσης του Όθωνα ήταν μερικές από τις κορυφαίες πολιτικές πράξεις της Χρυσής Νεολαίας.

Η εκθρόνιση του πρώτου βασιλιά των Ελλήνων ανέδειξε τον διττό ρόλο του Πανεπιστημίου: Του κομιστή νέων γνώσεων και προαγωγού της εθνικής ιδέας. Σε ομιλία του τοις Φοιτηταίς του Εθνικού Πανεπιστημίου με την ιδιότητα του Αρχαίου Συμμαθητού, το 1863, ο Επαμεινώνδας Δεληγεώργης τόνισε ότι το ανώτατο εκπαιδευτικό ίδρυμα της χώρας «δεν διέδωκε μόνον τα γράμματα εις την Ανατολήν, αλλά και ενέθρεψε πολιτικώς την Ελληνικήν νεολαίαν και ενέσταξε εις τας καρδίας αυτής το αίσθημα της αντιστάσεως προς τους εχθρούς της ευνομίας. Μετά εικοσιπενταετηρίδα το Πανεπιστήμιον παρήγαγε την Επανάστασιν!».

Ο Επαμεινώνδας Δεληγεώργης (βουλευτής Μεσολογγίου από το 1859 και έξι φορές πρωθυπουργός έως το 1877) ανήκε σε μια νέα γενιά φιλελεύθερων πολιτικών της προτρικουπικής περιόδου, οι οποίοι συνέβαλαν καθοριστικά στην φιλελευθεροποίηση της χώρας μας. Μαχητικές διαδηλώσεις, πυκνή αρθρογραφία (σε δημοσιογραφικά φύλλα, όπως το Πανελλήνιον, η Αθηνά, η Νέα Γενεά), συμμετοχή σε στρατιωτικές στάσεις, φλογερές αγορεύσεις στο κοινοβούλιο, ήταν μερικά από τα χαρακτηριστικά αυτής της γενιάς πολιτικών, που ενσάρκωναν την αντίληψη του «εν όπλοις έθνους», δηλαδή τη σύζευξη εθνικισμού και ριζοσπαστικού φιλελευθερισμού.

Η εμπλοκή του στο οικονομικό σκάνδαλο των Μεταλλείων (εκβολάδων) του Λαυρίου (1874) αμαύρωσε το όνομα του Δεληγεώργη. Μια νέα ευκαιρία παρουσιάστηκε στο τέλος της πολιτικής σταδιοδρομίας του, όταν στις συζητήσεις της ελληνικής Βουλής κυριάρχησε για πρώτη φορά το Βουλγαρικό και το Μακεδονικό Ζήτημα. Η ίδρυση της Βουλγαρικής Εξαρχίας (1870), ο Ρωσοτουρκικός Πόλεμος (1877) και η ίδρυση της Βουλγαρικής Ηγεμονίας έναν χρόνο αργότερα υπονόμευσαν τη θέση του ελληνισμού στη Θράκη και στη Μακεδονία. Ο Δεληγεώργης τήρησε «σκληρή» στάση στο Βουλγαρικό και υπήρξε ένας από τους εισηγητές της ρωσοφοβίας και σλαβοφοβίας στη χώρα μας. Ο Μεσολογγίτης πολιτικός αντιλήφθηκε εγκαίρως ότι η εκ νέου ανάμειξη της Ρωσίας στην Ανατολή θα διέδιδε τον «εθνοφυλετισμό» (δηλ. θα φούντωνε τις φλόγες του εθνικισμού) στα Βαλκάνια και θα προκαλούσε τη διάσπαση του «εν Τουρκία Γένους» (βλέπε: μιλλέτ) των Ορθοδόξων. Η νομική κατάρτιση, το ρητορικό χάρισμα, η πολιτική διάνοια και η διπλωματική οξύνοια του Δεληγεώργη ήταν εν πολλοίς δώρα του Πανεπιστημίου.

^* Ο Σπυρίδων Γ. Πλουμίδης είναι Αναπληρωτής Καθηγητής στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΕΚΠΑ και συγγραφέας του βιβλίου Η «σιδηρά» δεκαετία: Οι Εθνικοί Πόλεμοι της Ελλάδας (1912–1922), εκδ. Μίνωας, Αθήνα 2022. Ο Ανδρέας Αντωνόπουλος είναι μέλος ΕΔΙΠ στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΕΚΠΑ και συγγραφέας της πολιτικής βιογραφίας του Επαμεινώνδα Δεληγεώργη, η οποία κυκλοφόρησε από το Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων το 2012.