*Γράφει ο καθηγητής Νομικής Σπύρος Βλαχόπουλος. Εφημερίδα «Πανεπιστήμιο Αθηνών», Φύλλο 2, κυκλοφόρησε με «Το Βήμα της Κυριακής» 26 Ιανουαρίου 2025
Ποια πρέπει να είναι η απάντησή μας απέναντι τόσο στον μισαλλόδοξο λόγο όσο και στην πολιτική ορθότητα; Η αμοιβαία ανεκτικότητα, η οποία δεν αποτελεί μόνο θεμελιώδη κανόνα της κοινωνικής συμβίωσης, αλλά και θεμέλιο της σύγχρονης κοινοβουλευτικής δημοκρατίας.
Η πολιτική ορθότητα είναι ίσως το πιο πολυσυζητημένο θέμα της εποχής μας. Ξεκίνησε από μια προσπάθεια σεβασμού της διαφορετικότητας και των μειονοτήτων, αλλά συχνά διολίσθησε σε ακρότητες που απειλούν ακόμη και την ακαδημαϊκή ελευθερία. Και εάν στα ελληνικά ΑΕΙ δεν έχει φτάσει ακόμη το πρόβλημα, δεν ισχύει το ίδιο και για τα πανεπιστήμια των ΗΠΑ. Ιδίως η περίπτωση της επίθεσης της Χαμάς στο Ισραήλ και της επέμβασης των Ισραηλινών στη Γάζα απέδειξε πόσο έντονο είναι το πρόβλημα της πολιτικής ορθότητας στα αμερικανικά πανεπιστήμια.
Πρόεδροι τριών κορυφαίων πανεπιστημίων (ΜΙΤ, Πενσιλβάνια και Χάρβαρντ) κλήθηκαν να λογοδοτήσουν ενώπιον της Βουλής των Αντιπροσώπων για τη διατύπωση εντελώς ανομοιογενών θέσεων από μέλη της ακαδημαϊκής κοινότητας. Ενδιαφέρον παρουσιάζει, πάντως, η συσχέτιση της δύσκολης θέσης στην οποία βρέθηκαν τα τρία φημισμένα αμερικανικά πανεπιστήμια, με την τακτική της πολιτικής ορθότητας που ακολούθησαν στο παρελθόν σε άλλα θέματα, όπως στο θέμα των βιολογικών φύλων ή των θετικών διακρίσεων υπέρ συγκεκριμένων κατηγοριών.
Οπως παρατηρεί ο καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Τζον Χόπκινς και συνεκδότης της γερμανικής εφημερίδας Die Zeit, Γιάσα Μουνκ, «Όταν λοιπόν επικαλούνται την ακαδημαϊκή ελευθερία [οι πρόεδροι των τριών Πανεπιστημίων], τα λόγια τους ακούγονται υποκριτικά. Τα ιδρύματά τους απέτυχαν επανειλημμένα να προστατεύσουν την ελευθερία του λόγου δικών τους πανεπιστημιακών, οι οποίοι έχουν υποστεί διωγμούς και «ακύρωση» για τις συχνά ιδεολογικά ήπιες θέσεις τους».
Γενικότερα, στα πανεπιστήμια των ΗΠΑ κυριαρχεί το δόγμα DEI, το οποίο μπορεί να παραπέμπει στον Θεό, προέρχεται όμως από τα αρχικά των λέξεων «Diversity, Equity, Inclusion» (διαφορετικότητα, ισοτιμία, συμπερίληψη). Και ναι μεν οι αξίες αυτές αποτελούν αυτονόητους κανόνες της ακαδημαϊκής ζωής, στην πράξη ωστόσο φαίνεται να λειτουργούν συχνά ως «απολιθωμένα δόγματα επίσημης θρησκείας» που δικαιολογούν την ακύρωση εκδηλώσεων ή διαλέξεων «αιρετικών».
Η πολιτική ορθότητα και η έλλειψη ανεκτικότητας απέναντι στη διαφορετική άποψη αγγίζουν πλέον και τα πανεπιστήμια, όπως μας καταδεικνύει το παράδειγμα που έρχεται από τη Γερμανία. Στο Πανεπιστήμιο Humboldt του Βερολίνου διοργανώθηκε το καλοκαίρι του 2022 η «μακρά νύχτα των επιστημών». Μεταξύ άλλων, μια υποψήφια διδάκτορας βιολογίας θέλησε να παρουσιάσει μια εισήγηση για τη βιολογική έννοια των φύλων.
Αφού προκλήθηκαν έντονες αντιδράσεις και αναγγέλθηκαν συγκεντρώσεις διαμαρτυρίας, η διοίκηση του Πανεπιστημίου ανέβαλε την παρουσίαση της εισήγησης, επικαλούμενη λόγους ασφαλείας λόγω του κινδύνου ταραχών. Το θέμα δεν είναι οι απόψεις της νέας ερευνήτριας. Μπορεί κανείς να συμφωνεί ή να διαφωνεί με αυτές. Το θέμα είναι το πώς αντιδρά κάποιος στις διαφορετικές απόψεις.
Αντιδρά μέσω του δημόσιου διαλόγου ή απαγορεύοντας την έκφρασή τους; Σε μια δημοκρατική κοινωνία, η απάντηση πρέπει να είναι ξεκάθαρα υπέρ του δημόσιου διαλόγου. Η Δημοκρατία δεν απαγορεύει ούτε και την πιο ακραία άποψη, με τη μοναδική εξαίρεση όσων προτρέπουν, άμεσα ή έμμεσα, στην τέλεση πράξεων βίας και προσβάλλουν την ανθρώπινη αξία.
Αλλά και στα βρετανικά πανεπιστήμια εκδίδονται «προειδοποιήσεις ανεπιθύμητου περιεχομένου», επειδή κατά τη διδασκαλία μαθημάτων αγγλικής λογοτεχνίας κλασικά έργα, όπως π.χ. ο Άμλετ του Σαίξπηρ, τα Ταξίδια του Γκιούλιβερ του Τζόναθαν Σουίφτ, η Πειθώ της Τζέιν Όστεν και οι Μεγάλες Προσδοκίες του Τσαρλς Ντίκενς μπορούν να προκαλέσουν αισθήματα θλίψης και ανησυχίας στους φοιτητές.
Για να αφήσουμε την Αγγλία και να μεταβούμε στη Γαλλία, στη Σορβόννη ξεσηκώθηκε θύελλα διαμαρτυριών επειδή το Πανεπιστήμιο αποφάσισε να ανεβάσει τις «Ικέτιδες» του Αισχύλου, με τους ηθοποιούς να φορούν άσπρες και μαύρες μάσκες. Οι συντελεστές της παράστασης κατηγορήθηκαν για «αφροφοβία» και αναπαραγωγή ρατσιστικών αντιλήψεων, με τον σκηνοθέτη και το Πανεπιστήμιο να προσπαθούν ματαίως να πείσουν τους διαμαρτυρομένους ότι το θέατρο «είναι τόπος μεταμόρφωσης και όχι καταφύγιο ταυτοτήτων» και ότι απλώς ήθελαν να ανεβάσουν μια θεατρική παράσταση με τον τρόπο που γινόταν και στα αρχαία χρόνια.
Ποια πρέπει να είναι η απάντησή μας απέναντι τόσο στον μισαλλόδοξο λόγο όσο και στην πολιτική ορθότητα; Η αμοιβαία ανεκτικότητα, η οποία δεν αποτελεί μόνο θεμελιώδη κανόνα της κοινωνικής συμβίωσης, αλλά και θεμέλιο της σύγχρονης κοινοβουλευτικής δημοκρατίας. Της δημοκρατίας εκείνης που στηρίζεται στον σεβασμό της διαφορετικής άποψης, στη συνεχή αμφισβήτηση της ορθότητας των προσωπικών πολιτικών απόψεων και στην έλλειψη των «αυτοματισμών» στη σκέψη.
Όπως μας υπενθυμίζει ο Αριστόβουλος Μάνεσης, «η ελευθερία που αξίζει και έχει πρακτικήν σημασίαν δεν είναι τόσον η ελευθερία των συμφωνούντων, όσον η ελευθερία των διαφωνούντων». Η ανεκτικότητα συνιστά προϋπόθεση για την «αυτοκάθαρση» της πολιτικής ορθότητας από τις υπερβολές της και για την επαναφορά της εκεί απ’ όπου ξεκίνησε: στο αίτημα για τον σεβασμό των μειονοτήτων και της διαφορετικότητας.
Σε τελική δε ανάλυση, το πρόβλημα έγκειται ίσως στο ότι έχουμε γίνει υπερβολικά σίγουροι για τον εαυτό μας και τις απόψεις μας και, συνακόλουθα, υπερβολικά αυστηροί απέναντι στους άλλους, στους οποίους δεν συγχωρούμε ούτε το λάθος ούτε τη διαφορετική άποψη. Η απόλυτη αυτή βεβαιότητα για την ορθότητα των απόψεών μας κινείται στην αντίθετη κατεύθυνση από αυτήν της συμπερίληψης και του σεβασμού της διαφορετικότητας και αποτελεί το βαθύτερο θεμέλιο για τον περιορισμό της ακαδημαϊκής ελευθερίας. Εξάλλου, δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ποτέ τι είναι η επιστήμη: Η έλλειψη βεβαιοτήτων και η συνεχής αμφισβήτηση.
Η συνεδρία έληξε για λόγους ασφάλειας.