*Γράφει ο Βαγγέλης Καραμανωλάκης, καθηγητής Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας και πρόεδρος Διοικούσας Επιτροπής Ιστορικού Αρχείου του Πανεπιστημίου Αθηνών.Εφημερίδα «Πανεπιστήμιο Αθηνών», Φύλλο 2, κυκλοφόρησε με «Το Βήμα της Κυριακής» 26 Ιανουαρίου 2025
Στα ταραγμένα χρόνια του Μεσοπολέμου, το παλιό σκαρί του Πανεπιστημίου Αθηνών συνέχισε το μακρύ ταξίδι του με ένα πολύ, όμως, μεγαλύτερο πλήρωμα. Η δημιουργία νέων τμημάτων οδήγησε στην αύξηση των καθηγητών και του βοηθητικού επιστημονικού και ερευνητικού προσωπικού.
Παράλληλα, μετά το τέλος του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου και κυρίως μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή παρατηρείται μια εντυπωσιακή αύξηση του αριθμού των εγγραφών του φοιτητικού σώματος. Κυμαίνονταν κατ’ έτος στον πρωτοφανή αριθμό των περίπου 2.000 εγγεγραμμένων, παρ’ όλη την επιβολή των διδάκτρων από το τέλος του 19ου αιώνα και των εισαγωγικών εξετάσεων το 1926.
Στην αύξηση αυτή αντανακλάται η σημαντική διεύρυνση του πληθυσμού και της έκτασης της χώρας, ενώ και στις δυο περιόδους υπήρξαν ευνοϊκά μέτρα για τη φοίτηση βετεράνων της πολεμικής δεκαετίας 1912-1922, αλλά και προσφύγων, γυναικών και ανδρών από την Οθωμανική Αυτοκρατορία Πρώτη σε προτίμηση των φοιτητών ήταν η Νομική Σχολή που παραδοσιακά συγκέντρωνε σχεδόν το 50% της φοιτητικής κοινότητας και στη συνέχεια η Ιατρική και οι λεγόμενες καθηγητικές σχολές (Φιλοσοφική, Φυσικομαθηματική).
Οι φοιτήτριες αποτελούσαν μια αυξανόμενη τα χρόνια του Μεσοπολέμου σταθερά, κυρίως στη Φιλοσοφική, το «νυμφοπάζαρο» που προσέλκυε στο προαύλιό της (αυτό προς την πλευρά της Ακαδημίας Αθηνών, στο κεντρικό κτίριο του Πανεπιστημίου) και άλλους φοιτητές, καθώς και στη Νομική και την Ιατρική.
Τα μαθήματα ήταν μονόωρα και επαναλαμβάνονταν δύο ή τρεις φορές την εβδομάδα, περιλαμβάνοντας και εργαστηριακές ή φροντιστηριακές ασκήσεις. Η διδασκαλία ξεκινούσε στις 8.00 ή 9.00 το πρωί, σταματούσε 1.00-3.00 μ.μ. και συνεχιζόταν τις απογευματινές ώρες μέχρι τις 8.00 το βράδυ.
Το πρόγραμμα ήταν συμπιεσμένο, γιατί οι αίθουσες διδασκαλίας ήταν πολύ περιορισμένες σε σχέση με τις ανάγκες. Η παρακολούθηση ακόμα και όταν δεν ήταν υποχρεωτική ήταν αναγκαία, γιατί τα εγχειρίδια δεν ήταν δωρεάν και τα αντίτυπα του αναγνωστηρίου ελάχιστα. Οι διαμαρτυρίες για τις συνθήκες φοίτησης ήταν πολλές: ασφυκτικές αίθουσες, χαμηλός φωτισμός, ζέστη ή κρύο, θόρυβος, ανεπαρκής εξαερισμός στα εργαστήρια, έλλειψη οργάνων κ.ά.
Οι φοιτητές και οι φοιτήτριες συναντιόντουσαν στο Φοιτητικό Αναγνωστήριο στην Εθνική Βιβλιοθήκη, ιδιαίτερα την περίοδο των εξετάσεων. Η προσέλευση ήταν από πολύ νωρίς για να εξασφαλίσουν τα λίγα αντίτυπα των βιβλίων, σε μια κρύα αίθουσα, που ζεσταινόταν από μια σόμπα μακριά από τα τραπέζια της μελέτης.
Άλλοι τόποι συνάντησης ήταν η Πανεπιστημιακή Λέσχη που από τις αρχές της δεκαετίας ’30 είχε μεταφερθεί από την οδό Πειραιώς στη γωνία που βρίσκεται σήμερα, Ακαδημίας και Ιπποκράτους, ενώ το Πανεπιστημιακό Γυμναστήριο βρισκόταν στη Χαριλάου Τρικούπη, πίσω από τη Χημείο. Τέλος, τα Προπύλαια, το κεντρικό κτίριο του ιδρύματος.
Σημείο συνάντησης στην καθημερινότητα των φοιτητών, κατά την έναρξη ή το τέλος της πανεπιστημιακής τους ημέρας, τα παγκάκια και τα πεζούλια των Προπυλαίων ήταν χώρος για κουβέντα και συναναστροφή. Ήταν το καθημερινό στέκι τους και συγκέντρωνε φοιτητές απ’ όλες τις σχολές. Ήταν ένα σημείο ιδεολογικών συζητήσεων και συγκρούσεων, ένας τόπος προσυγκέντρωσης και κατάληξης των διαδηλώσεων που αναστάτωναν συχνά την πόλη· χώρος συμπλοκών ανάμεσα στις φοιτητικές παρατάξεις, αλλά και με την Αστυνομία.
Ενοικιάζεται και θα γίνει μαγαζί, ενοικιάζεται και ο πρύτανης μαζί, τραγουδούσαν οι φοιτητές και οι φοιτήτριες στον ρυθμό του βαλς Ραμόν, στα Προπύλαια, το 1932. Στον Μεσοπόλεμο το φοιτητικό σώμα εμφανίστηκε πολυδιασπασμένο, έντονα πολιτικοποιημένο, με σαφή κριτική διάθεση ενός τμήματός του τόσο προς το ίδιο το Πανεπιστήμιο όσο και προς τους καθηγητές του.
Παρόλο που υπήρχε ένα γνωστό ήδη από τον 19ο αιώνα ρεπερτόριο δράσεων (οι διαμαρτυρίες, οι συγκεντρώσεις στο προαύλιο του πανεπιστημίου, αλλά και εκτός, τα συλλαλητήρια, οι συγκρούσεις ανάμεσα στους φοιτητές αλλά και με τις διωκτικές αρχές), η εντυπωσιακή αύξηση του φοιτητικού πληθυσμού, η εμφάνιση των αριστερών ιδεών εντός του Πανεπιστημίου και η νόμιμη πλέον συγκρότηση διαφορετικών και συχνά αλληλοσυγκρουόμενων φοιτητικών παρατάξεων, σηματοδότησαν μια νέα εποχή.
Οι διαδρομές των φοιτητών στην πόλη
Τα Προπύλαια αποτέλεσαν τον κεντρικό άξονα γύρω από τον οποίον κινήθηκαν οι διαδρομές των φοιτητών στην πόλη. Οι διαδρομές των περισσοτέρων επικεντρώνονταν σ’ ένα νοητό τρίγωνο: Προπύλαια, οδός Σόλωνος (Χημείο) και Σίνα (Μέγαρο Θεωρητικών Επιστημών, Νομική).
Για πιο εξειδικευμένες διδασκαλίες έφταναν έως το Αστεροσκοπείο και στην οδό Χαλκοκονδύλη. Στην περίπτωση της φοίτησης στην Ιατρική, οι διαδρομές ήταν πολύ μεγαλύτερες: Γουδί, νοσοκομείο Συγγρού, Αρεταίειο, Αιγινήτειο (Βασ. Σοφίας), Αστυκλινική (Αριστείδου). Ο χώρος του Πανεπιστημίου, αλλά και ο χρόνος που ανάλωναν σε αυτόν, διαμόρφωναν και την υπόλοιπη συμπεριφορά των φοιτητών μέσα στην Αθήνα: τη στέγαση, τη διατροφή, τη διασκέδαση, τις παρέες.
Πρώτη, κύρια και αυτονόητη αναφορά για την επιλογή κατοικίας την περίοδο αυτή, ήταν η φοιτητική γειτονιά της Νεάπολης. Η Νεάπολη είχε καθιερωθεί ως συνοικία των σπουδαστών από τον 19ο αιώνα, λόγω της γειτνίασής της με τα δύο μεγάλα εκπαιδευτικά ιδρύματα, το Πανεπιστήμιο και το Πολυτεχνείο, για να μην πληρώνουν εισιτήρια στις μετακινήσεις τους, αλλά και λόγω του χαμηλού κόστους των ενοικίων.
Συνοικία με παλιές κατοικίες κυρίως, σε σχέση με το υπόλοιπο νεόδμητο κέντρο, και σπιτονοικοκυρές που διέθεταν δωμάτια με δύο-τρεις συνοίκους. Παρότι η Νεάπολη είχε παγιωθεί στις νοοτροπίες ως συνοικία φοιτητών, φαίνεται ότι την περίοδο του Μεσοπολέμου η στέγαση επεκτάθηκε και σε άλλα μέρη του κέντρου της Αθήνας με εύκολη πρόσβαση στο Πανεπιστήμιο.
Η επιλογή κατοικίας και οι συνθήκες καθορίζονταν ανάλογα με τις οικονομικές δυνατότητες. Οι πλουσιότεροι φοιτητές ζούσαν σε περιοχές με ακριβά σπίτια μόνοι, ή νοίκιαζαν δωμάτια σε ξενοδοχεία.
Η φοιτητική κατοικία αποτελούσε και σημείο συγκέντρωσης ή «περατζάδας». Και σε συγκεκριμένες περιπτώσεις το δωμάτιο αποκτούσε και χαρακτήρα συνωμοτικό κυρίως για τους αριστερούς φοιτητές κατά τις περιόδους εντατικοποίησης των διώξεων, ιδιαίτερα μετά την ψήφιση του Ιδιωνύμου το 1929.
Οι Αθηναίοι φοιτητές, βέβαια, παρέμεναν στις οικογενειακές εστίες και μετακινούνταν στα Προπύλαια από όλες τις γειτονιές της πόλης που την εποχή αυτή είχε επεκταθεί. Ως προς τη διατροφή των φοιτητών, η Πανεπιστημιακή Λέσχη παρείχε σίτιση, όχι όμως δωρεάν. Παρότι τάιζε συστηματικά φοιτητές, πιθανότερα κατά τη διάρκεια του μεσημεριανού διαλείμματος μαθημάτων και ήταν κατά 25% φθηνότερη από τις τιμές εστιατορίου, σύμφωνα με τους πρυτανικούς λόγους, οι φοιτητές δεν την επέλεγαν πάντα.
Οι φτωχοί φοιτητές προτιμούσαν τα ταβερνάκια, πολύ φθηνότερα από τη Λέσχη αλλά και επίσης χωρίς «πρωτόκολλο» και καθωσπρεπισμούς. Στο υπόλοιπο της μέρας τους, οι φοιτητές και οι φοιτήτριες σύχναζαν σε καφενεία, βόλταραν στην Αθήνα, μαζεύονταν σε σπίτια, πήγαιναν κινηματογράφο και θέατρο, χόρευαν σε νυχτερινά κέντρα και συμμετείχαν σε εκδρομές.
Εκδρομές διοργάνωναν οι Σχολές του Πανεπιστημίου (Φιλοσοφική, Θεολογική και η Φυσικομαθηματική με εκδρομές βοτανικού ενδιαφέροντος), ως επί το πλείστον εκτός Αττικής. Εκδρομές έκαναν βέβαια και οι σύλλογοι φοιτητών, αλλά κυρίως οι παρέες.
Οι πιο χαρακτηριστικές βόλτες των φοιτητών εκτός από τον Εθνικό Κήπο ήταν ο Λυκαβηττός και η Ακρόπολη. Στις πιο μακρινές βόλτες τους, οι φοιτητικές παρέες κατευθύνονταν προ το Φάληρο και την Κηφισιά λόγω της εύκολης πρόσβασης με τραμ και τρένο.
Κάπως έτσι οργανωμένη ήταν η ζωή των φοιτητών και των φοιτητριών του Αθήνησι σε μια εποχή που το Πανεπιστήμιο άλλαζε ραγδαία. Μια σύνθετη πραγματικότητα συνυφασμένη με τη νιότη και τα όνειρα των φοιτητών και των φοιτητριών για μια καλύτερη ζωή αλλά και σημαδεμένη από την οικονομική κρίση, τα προβλήματα επιβίωσης, την επαγγελματική ανασφάλεια, τις πολιτικές συγκρούσεις.
Μια ταραγμένη εποχή, ένας κόσμος σε κίνηση όπως τον κατέγραψαν και τον ανέπλασαν μέσα και από τις αφηγήσεις τους ορισμένοι από τους σημαντικότερους λογοτέχνες του καιρού μας που φοίτησαν στο Αθήνησι την περίοδο αυτή.
Κεντρική Φωτογραφία: Ιστορικό Αρχείο του ΕΚΠΑ
Η συνεδρία έληξε για λόγους ασφάλειας.