* Νικόλαος Γ. Πατσαντάρας, Καθηγητής Αθλητικής Κοινωνιολογίας, ΣΕΦΑΑ/ Εθνικό & Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών
«Ο Μαραθώνιος δεν είναι απλά μια αθλητική δραστηριότητα….μια πρόκληση που σχετίζεται με φυσιολογικές παραμέτρους! Είναι κάτι παραπάνω»
Ο Μαραθώνιος ως άθλημα, αντανακλά τον θρίαμβο της ανθρώπινης αντοχής! Όμως ο Μαραθώνιος δεν είναι απλά μια αθλητική δραστηριότητα….μια πρόκληση που σχετίζεται με φυσιολογικές παραμέτρους! Είναι κάτι παραπάνω! Και για να κατανοηθεί αυτό το ‘κάτι παραπάνω’, αναπόφευκτα θα πρέπει να πάμε πίσω στον χρόνο, πίσω στην ιστορία, για να δούμε πως προέκυψε και ποια συμβολικά νοήματα σήμερα αντανακλά!
Ο Μαραθώνιος δρόμος συνδέεται με τον αγγελιοφόρο-ημεροδρόμο Φειδιππίδη ή Φιλιππίδη ή με κάποιον ονόματι Θέρσιππο…ή Ευκλή (Πλούταρχος 1ος αι. μ.Χ., Λουκιανός 2ος αι. μ. Χ) ….. που μετά τη μάχη του Μαραθώνα το 490 π.Χ., ανήγγειλε το μήνυμα της νίκης (‘Νενικήκαμεν’) στην πόλη της Αθήνας, στην αθηναϊκή αγορά, αφήνοντας από υπερβολική εξάντληση την τελευταία του πνοή! Εάν στ’ αλήθεια υπήρξε ο εν λόγω αγγελιοφόρος και ποιος πράγματι μπορεί να ήταν, είναι ένα ζήτημα που παραμένει μέχρι σήμερα αδιευκρίνιστο.
Όπως όμως συνάγεται από την ιστορική έρευνα σίγουρα υπήρξε ‘Μαραθώνια Διαδρομή’…. η οποία πραγματοποιήθηκε από ολόκληρο τον αθηναϊκό στρατό μετά τη μάχη….. όταν εσπευσμένα οι οπλίτες έπρεπε να επιστρέψουν για να υπερασπιστούν την πόλη από τους Πέρσες, που κατέπλεαν με τα πλοία τους προς τα παράλια της Αθήνας (Ηρόδοτος)! Μάλλον λοιπόν, ο Φειδιππίδης… ο Θέρσιππος ή…. ο Ευκλής, θα πρέπει να ήταν Αθηναίος οπλίτης και αγγελιοφόρος-ημεροδρόμος, ο οποίος τρέχοντας προφανώς με τον οπλισμό του ( ας σκεφτούμε προς τούτο τον όρκο των Αθηναίων εφήβων: Ου καταισχυνώ όπλα τα ιερά…)….θα έφτασε πιο γρήγορα, πιο νωρίς απ’ ότι οι υπόλοιποι Αθηναίοι μαχητές στην πόλη…. έδωσε το μήνυμα της νίκης….και εξουθενωμένος από την μάχη….και την ‘δρομική’ προσπάθεια ….άφησε την τελευταία του πνοή! ‘Κάποιος’ λοιπόν αγγελιοφόρος-ημεροδρόμος οπλίτης θα πρέπει να πραγματοποίησε τη Μαραθώνια διαδρομή, πιο γρήγορα από το ΄κυρίως σώμα’! Εξάλλου οι μύθοι και οι θρύλοι δεν προκύπτουν αναίτια…απρόκλητα!
Ο μύθος, όπως λέει ο ποιητής μας Ανδρέας Κάλβος, ‘κρύπτει νουν αληθείας’ (Ωδή ‘Εις Σάμον)! Ο μύθος επομένως διαφέρει από το παραμύθι επειδή έχει ως αφετηρία μια μικρή αλήθεια… (υπο-)κρύπτει ‘αληθινό νόημα’…. πάνω στο οποίο δομούνται και χτίζονται τα σημαινόμενα του! Ο μύθος έτσι μπορεί να εμπνεύσει με συμβολικό τρόπο καλλιτέχνες από όλο το φάσμα των τεχνών, να υποκινήσει ατομικές ή συλλογικές δράσεις, να εκφράσει ιδεολογίες, να θέσει σε ενέργεια και να νοηματοδοτήσει κοινωνικές λειτουργίες!
Πέραν λοιπόν των αναζητήσεων της ιστορικής αλήθειας….αυτός ο θρύλος, αυτός ο μύθος έδωσε στον Γάλλο ακαδημαϊκό και διανοούμενο Michel Breal, επιστήθιο φίλο του P. de Coubertin, την ιδέα πραγματοποίησης Μαραθώνιας Διαδρομής ως άθλημα, στους πρώτους Ολυμπιακούς Αγώνες της Αθήνας το 1896! Την ιδέα αυτή υποστήριξε με πάθος ο Γάλος βαρόνος επειδή: α) το άθλημα αυτό, δεν θα ήταν ένα άθλημα όπως τα άλλα ….’τροποποιημένο’ και εκλογικευμένο …θα λέγαμε ….από την αγγλική αντίληψη της νεωτερικής περιόδου ……Ήταν μια επινόηση ‘απ’ ευθείας’ διασύνδεσης χωρίς ‘ξένες’ διαμεσολαβήσεις ….του αρχαιοελληνικού παρελθόντος με το τότε νεο-ελληνικό ιστορικό-κοινωνικό-πολιτισμικό παρόν…. και β) εξυπηρετούσε και τα σχέδια του για την καλλιέργεια ενός πολιτισμού της Ειρήνης! Έτσι ……γεννήθηκε ο Μαραθώνιος δρόμος!
Τώρα ο όρος ‘Αυθεντικός Μαραθώνιος’, προφανώς χαρακτηρίζεται έτσι, από την ‘γεωγραφική-χωρική’ του σύνδεση με τον τόπο διεξαγωγής της μάχης του Μαραθώνα, αλλά και την ανάμνηση της ‘δρομικής προσπάθειας’ ‘εκείνου’….. του…… ‘κάποιου’ αγγελιοφόρου-ημεροδρόμου Αθηναίου οπλίτη ….του…. Φειδιππίδη! Πέραν δε της χωρικής σύνδεσης…. σε μελέτες έχει συζητηθεί (https://argolikivivliothiki.gr/2021/07/15/football-memories/) εάν, πως και γιατί ένα αθλητικό γεγονός όταν πραγματώνεται εις ‘ανάμνηση ενός σημαντικού ιστορικού συμβάντος’ ή ενός μύθου, μπορεί νοηματικά να γεφυρώσει το ‘χρονικό κενό’, την ‘ χρονική απόσταση’ που υπάρχει μεταξύ του ‘σημαντικού αυτού ιστορικού συμβάντος’ και της τρέχουσας κοινωνικής πραγματικότητας. Μπορεί να γεφυρώσει δηλαδή το κενό που ενυπάρχει μεταξύ ‘ιστορικών ιδεωδών’ και ‘μνημειακού και κοινωνικού χρόνου (βιωματικής ατομικής και συλλογικής εμπειρίας)’…..επιβεβαιώνοντας μια ‘εθνική συνέχεια’. Και αυτό πράγματι μπορεί να συμβεί, επειδή αλληλένδετος ο μύθος με ένα συμβάν, αναδεικνύεται σε ‘ταυτο-ποιητικό μηχανισμό’, ο οποίος ανατροφοδοτεί νοηματικά τη βιωματική εμπειρία όλων εκείνων που ενεργητικά, αλλά και παθητικά εμπλέκονται στο εν λόγω συμβάν!
Με αφετηρία στη συνέχεια το άγγελμα του Αθηναίου ημεροδρόμου, τη γνωστή φράση ‘Νενικήκαμεν’, αξίζει να δούμε με όσο το δυνατόν συνοπτικό τρόπο …..Ποιος νίκησε και ποιο ήταν το επίτευγμα της νίκης!
Η μάχη του Μαραθώνα όπως επισημαίνουν οι σύγχρονοι ιστορικοί αναγνωρίζεται ως μία από τις πλέον καθοριστικές μάχες του αρχαίου κόσμου και στις αντίστοιχες μελέτες, δίνεται βαρύτητα κυρίως στα πολιτικά και ιδεολογικά σημαινόμενα, παρά στη σύγκρουση καθαυτή. Η νίκη στον Μαραθώνα δεν ήταν απλώς μια νίκη των Αθηναίων επί των Περσών. Ήταν η νίκη της Δημοκρατίας επί του Δεσποτισμού. Ήταν η νίκη που σημάδεψε και καθόρισε την ευρωπαϊκή μας ταυτότητα, δηλαδή τον δυτικό πολιτισμό. Εάν είχαν επικρατήσει οι Πέρσες…υπογραμμίζουν οι ιστορικοί… ενδεχομένως να μην αναφερόμασταν σήμερα στα επιτεύγματα του ‘χρυσού αιώνα’ και των ‘κλασικών χρόνων’, ενώ η πορεία της Ευρώπης σίγουρα θα είχε έναν διαφορετικό προσανατολισμό.
Η νίκη αυτή επικύρωσε και ενεργοποίησε κοινωνικά, ουσιαστικές για μια ανώτερη ανθρώπινη συνύπαρξη έννοιες, πρακτικές και αξίες, όπως μεταξύ άλλων και κυρίως αυτές της πολιτικής ελευθερίας και της ισχύος του νόμου… της διασφάλισης της ειρήνης και της ατομικής ελευθερίας, της αυτοδιάθεσης του ατόμου, της ατομικότητας που εθελούσια δεσμεύεται να υπηρετεί στο πνεύμα της κοινής ευθύνης και αλληλεγγύης συλλογικούς στόχους τους οποίους συν-καθορίζει …και της ισότητας ενώπιον του νόμου. Όλα αυτά συγκροτούν συστήματα αξιών με καθολική αποδοχή και με οικουμενική ισχύ! Αυτό δηλαδή σημαίνει ότι οι αξίες αυτές γίνονται αποδεκτές από όλους τους ανθρώπους, ανεξαρτήτως φυλετικών, κοινωνικών, βιολογικών, θρησκευτικών και των όποιων πολιτισμικών χαρακτηριστικών ή ετεροτήτων και ιδιαιτεροτήτων και αποτελούν το θεμέλιο για μια ειρηνική συνύπαρξη!
Αυτός είναι και ο λόγος που ο ‘Μαραθώνιος Δρόμος’ συνδέθηκε κυρίως με κοινωνικά κινήματα που παλεύουν για την Ειρήνη. Και αυτό, επειδή η ενεργοποίηση της ειρήνης στο κοινωνικό πεδίο, απαιτεί μακρόχρονες, συνεχείς και επίπονες προσπάθειες. Προϋποθέτει μεγάλες αγωνιστικές αντοχές και γι’ αυτό κατανοείται ως μια ‘Μαραθώνια’ προσπάθεια!
Δεν έχω δει ωστόσο από τον θεσμό που διοργανώνει τον Αυθεντικό Μαραθώνιο, τον ΣΕΓΑΣ, κάποια εκδήλωση που θα στοχεύει στην ευαισθητοποίηση του κόσμου αναφορικά με την Ειρήνη….και θα προβάλει στο κοινωνικό πεδίο, στις κρίσιμες περιόδους όπως η σημερινή….. τα σπουδαία και διαχρονικά αυτά μηνύματα…. που είναι και ο σημαντικότερος, ο βαθύτερος, ο ‘κατ’ ουσίαν’—σύμφωνα και με τις ‘αθλητικές-παραγοντικές ρητορείες’— επιδιωκόμενος στόχος του Αθλητισμού! Θα μπορούσε εδώ βέβαια κάποιος να πει ότι…. ‘αυτός τούτος’ ο Αυθεντικός Μαραθώνιος είναι το μήνυμα για την Ειρήνη! Όμως εδώ εννοώ κάτι άλλο…γι’ αυτό και θα πάω πάλι λίγο πίσω στο χρόνο!
Με αφορμή λοιπόν τον φετινό Αυθεντικό Μαραθώνιο που πραγματοποιήθηκε πριν λίγες ημέρες και πάλι στη μνήμη ‘του αφανούς/άγνωστου Μαραθωνοδρόμου’, θα ήθελα να θυμίσω και κάτι που είναι εξαιρετικά επίκαιρο υπάγεται στα διαχρονικά νοήματα του Μαραθώνιου Δρόμου και ταυτόχρονα με σαφήνεια τα αντανακλά!
Μεταξύ του 1958 και 1964 συντελέστηκαν αρκετές ’Μαραθώνιες’ πορείες ειρήνης σε διάφορες χώρες της Δυτικής Ευρώπης με διεθνή συμμετοχή, με πιο γνωστή στην Ελλάδα— εξαιτίας και της συμμετοχής ελληνικής αντιπροσωπίας— αυτή του Aldermaston στην Αγγλία (74 km), που είχε ως έναν από τους κύριους ‘υποκινητές’ τον σπουδαίο Βρετανό φιλόσοφο, μαθηματικό και Ειρηνιστή Bertrand Arthur William Russell (1872-1970), ο οποίος ήταν από τους βασικούς εμπνευστές των ‘Αντιπυρηνικών Κινημάτων’!
Στην Ελλάδα μια ομάδα φοιτητών και φοιτητριών συγκρότησε τον χειμώνα του 1962-63 τον ‘Σύνδεσμο Μπέρτραντ Ράσσελ για τον Πυρηνικό αφοπλισμό και την Ειρήνη’. Η δράση αυτού του σπουδαίου κινήματος κορυφώνεται τον Απρίλιο του 1963 με την διεξαγωγή της ιστορικής Μαραθώνιας Πορείας Ειρήνης, όταν ο βουλευτής της ΕΔΑ Γρηγόρης Λαμπράκης –που υπήρξε και σπουδαίος αθλητής— κατάφερε μετά από τεράστιες αντιξοότητες που δημιούργησαν τότε ποικίλης ιδεολογικής προέλευσης κατασταλτικές κρατικές και μη δυνάμεις, να υψώσει στον τύμβο του Μαραθώνα το εμβληματικό και ιστορικό μαύρο πανί με το σήμα του πυρηνικού αφοπλισμού και τη λέξη ΕΛΛΑΣ. Ο Λαμπράκης πραγματοποιώντας την μαραθώνια πορεία ειρήνης παρά τα τεράστια εμπόδια που είχε να αντιμετωπίσει συλλαμβάνεται κοντά στο Χαρβάτι…στο 28ο χιλιόμετρο της διαδρομής…. Ένα μήνα μετά ο σπουδαίος αγωνιστής για την Ειρήνη και τον Πυρηνικό Αφοπλισμό δολοφονείται από παρακρατικές δυνάμεις στην Θεσσαλονίκη!
Στον ‘Δεκάλογο του Οδοιπόρου’ της Μαραθώνιας Διαδρομής για την Ειρήνη και τον Πυρηνικό Αφοπλισμό που κυκλοφόρησε όταν πραγματοποιήθηκε η B’ Μαραθώνιος πορεία Ειρήνης στις 17 του Μάη του 1964 με τεράστια εθνική αλλά και διεθνή συμμετοχή, διαβάζουμε: «….………..ΜΙΣΩ τον πόλεμο. Και δεν θα ξεχάσω την Χιροσίμα. Παλεύω για να καταργηθούν τα πυρηνικά όπλα, οι πύραυλοι, τα μέσα μαζικής καταστροφής, ….παλεύω για την κατάργησή τους. Για να παίζουν αμέριμνα τα παιδιά στις αυλές……………..Σ’ ένα κόσμο όπου οι Μεγάλοι έχουν στα χέρια τους τα μέσα του ολέθρου, οι μικροί έχουν μεγάλο ρόλο να διαδραματίσουν………. σηκώνω στους ώμους την κοινή ευθύνη να μην επιτρέψω στον όλεθρο ν’ αφανίσει τη ζωή, απ’ τον πλανήτη κι απ’ την γη των πατέρων μας…… Κοινή μοίρα μας ενώνει όλους….»https://mikisguide.gr/b-marathonios-poria-irinis-1964/
Τώρα……….τι νόημα έχουνε όλα αυτά όταν….. τα κίνητρα που ωθούν κάποιους/κάποιες για συμμετοχή στον Αυθεντικό Μαραθώνιο σήμερα…. από τα ελαχιστότατα ερευνητικά δεδομένα που έχουμε, εμφανίζουν μια μεγάλη ποικιλότητα …και στην συντριπτική τους πλειονότητα….. δεν σχετίζονται με τα συμβολικά νοήματα, που με συνοπτικό τρόπο αναφέρθηκαν!
Όμως αυτά τα συμβολικά νοήματα του ’Αυθεντικού Μαραθώνιου Δρόμου’ είναι σήμερα περισσότερο επίκαιρα από ποτέ….και για τον λόγο αυτό θα πρέπει …ιδιαίτερα από τους αθλητικούς θεσμούς και στο πλαίσιο καθαρά αθλητικών διοργανώσεων να πραγματοποιούνται και ‘παράπλευρες’ εκδηλώσεις/διοργανώσεις, που θα στοχεύουν στην κοινωνική ενεργοποίηση τέτοιων θεμελιωδών για την ‘κοινή μας ύπαρξη’ νοημάτων και αξιών!
Οι πυρηνικές απειλές του Ρωσικού αυταρχικού καθεστώτος, η κλιματική αλλαγή που εισπράττεται ως κλιματική κρίση, η φτώχεια και η πείνα τεράστιων πληθυσμιακών ομάδων…. μας υπενθυμίζουν ότι ο αγώνας για την Ειρήνη και τη Δημοκρατία απαιτεί ατομικές και συλλογικές υπερβάσεις…επιτάσσει μαραθώνιες προσπάθειες και αντοχές….. Αν χρησιμοποιήσω το παράδειγμα της αθηναϊκής φάλαγγας στη μάχη του Μαραθώνα όπου πολίτες με πολύ άνισο πλούτο και πολιτική επιρροή…… στάθηκαν δίπλα-δίπλα… τότε θα πρέπει σε κρίσιμες περιόδους όπως ετούτη η περίοδος….να σταθούμε δίπλα-δίπλα… δίχως βλέψεις επικυριαρχίας του ‘οποιουδήποτε’ ενός στον ‘οποιονδήποτε’ άλλο/έτερο…. δίχως βλέψεις επικυριαρχίας επί του φυσικού περιβάλλοντος υπό το πρόσχημα της προόδου… επαναπροσδιορίζοντας σε πολλά επίπεδα τις δομές, τις μορφές και τον τρόπο άσκησης της εξουσίας….για την Ειρήνη και τη Δημοκρατία.
Βλ. επίσης: https://www.alfavita.gr/ekpaideysi/401113_aythentikos-marathonios-dromos-kai-symbolika-noimata
Η συνεδρία έληξε για λόγους ασφάλειας.