* από τη Μαρίνα Ρήγου, Επ. Καθηγήτρια στο Τμήμα Επικοινωνίας & ΜΜΕ, Δημοσιογράφο
Παγκόσμια Ημέρα Ελευθερίας του Τύπου η 3η Μαΐου, θεσπίστηκε από τη Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών τον Δεκέμβριο του 1993 με σκοπό, έστω και για μια μέρα το χρόνο, να αναδεικνύεται η σημασία της ανεξάρτητης, πολυφωνικής και ελεύθερης δημοσιογραφίας για την ενίσχυση της Δημοκρατίας και την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Είναι η μέρα που υπενθυμίζεται ότι η ελευθεροτυπία συνιστά θεμελιώδη αρχή της φιλελεύθερης Δημοκρατίας. Όμως η ελευθερία του Τύπου είναι ένα διαρκές ζητούμενο, όπως άλλωστε και η Δημοκρατία και κάθε πλήγμα στην ελευθερία του Τύπου σημαίνει πλήγμα για τη Δημοκρατία. Μια σχέση αμφίδρομη που, τα τελευταία χρόνια, επιβεβαιώνεται στην παγκόσμια τάση υποχώρησης τόσο της Δημοκρατίας όσο και της ελευθερίας του Τύπου.
Δημοκρατία και Τύπος
Είναι προφανές ότι η δυνατότητα του Τύπου να ασκεί ελεύθερα -και όχι ασύδοτα- το καθήκον της ενημέρωσης του κοινού σε ό,τι αφορά θέματα δημοσίου συμφέροντος, είναι καθοριστικός δείκτης για τη Δημοκρατία. Γιατί η ενημέρωση, προϊόν της δημοσιογραφικής δραστηριότητας, αντλεί τη σημασία της τόσο από τα θεμελιώδη δικαιώματα της δημοκρατικής συνταγματικής πολιτείας και τις διεθνείς συμβάσεις για τα δικαιώματα του ανθρώπου, όσο και από την ανάγκη ο πολίτης να διασφαλίσει τις πληροφορίες εκείνες βάσει των οποίων θα αποφασίσει για τη ζωή του και θα σχηματίσει γνώμη για την άσκηση του εκλογικού του δικαιώματος, για την έκφραση τελικά της λαϊκής κυριαρχίας. Η ενημέρωση εδράζεται δηλαδή στα δικαιώματα της ελευθερίας της έκφρασης και της πληροφόρησης και η ποιότητά της συνδέεται ευθέως ανάλογα με την ποιότητα της δημοκρατίας.
Από τον Διαφωτισμό μέχρι τα Συντάγματα του 20ού αιώνα και τις προστατευτικές για τον Τύπο διατάξεις, αναδεικνύεται η σημασία της ελευθερίας του ως προϋπόθεση για τον έλεγχο της εξουσίας, τη λογοδοσία των κυβερνώντων και τη διασφάλιση της Δημοκρατίας. Επιζητώντας τη λογοδοσία της πολιτικής με κινητήρια δύναμη τη δημοσιογραφία, τα ΜΜΕ είναι ο θεσμός που θεωρήθηκε τέταρτη εξουσία.
Ο σημασία του Τύπου για τη Δημοκρατία καταγράφεται στο μότο της Washington Post, μιας από τις πιο έγκριτες και ιστορικές εφημερίδες των Ηνωμένων Πολιτειών: Η Δημοκρατία πεθαίνει στο σκοτάδι (Democracy Dies in Darkness). Ο Τύπος είναι αυτός που προσπαθεί να ρίξει φως στο σκοτάδι, να φέρει στη δημοσιότητα ό,τι με προσοχή και επιμέλεια αποκρύπτεται ή/και συγκαλύπτεται: ερευνά και ελέγχει την κάθε εξουσία, αποκαλύπτει τυχόν παραβατικές αποκλίσεις και ενέργειες αρνητικές για το δημόσιο συμφέρον, υποχρεώνει σε λογοδοσία και διαφάνεια. Ο Τύπος όπως θα έπρεπε να ήταν, ένα δέον μακριά από την πραγματικότητα. Γιατί το φως που ρίχνει ο Τύπος δεν είναι πάντα άπλετο ή/και δεν πέφτει, παρά επιλεκτικά σε σκοτεινές πλευρές, αφήνοντας άλλες στο σκοτάδι. Και όχι λίγες φορές συσκοτίζοντας. Όπως επισημαίνει ο Walter Lippmann, ο Τύπος είναι όπως το φως ενός προβολέα που κινείται αδιάκοπα, φέρνοντας από το σκοτάδι στην κοινή θέα ένα επεισόδιο και μετά ένα άλλο. Το ποιο επεισόδιο θα έρθει στο φως της δημοσιότητας εξαρτάται από πολλούς παράγοντες. Μεταξύ αυτών το πολιτικο-οικονομικό καθεστώς εντός του οποίου λειτουργεί ο Τύπος, οι σχέσεις του με αυτό, ειδικά συμφέροντα, -πολιτικές ή/και οικονομικές συναλλαγές με κυβερνήσεις, πολιτικά κόμματα, πολιτικούς, επιχειρήσεις και πρόσωπα κ.α.-, η εφαρμογή ή όχι των δημοσιογραφικών κανόνων δεοντολογίας και κυρίως του σεβασμού στην αλήθεια και στο δικαίωμα του κοινού να γνωρίζει την αλήθεια. Επίσης σημαντικές είναι και οι συνθήκες εντός του ίδιου του μιντιατικού συστήματος στις οποίες περιλαμβάνονται η επάρκεια, το ιδιοκτησιακό καθεστώς, ο ανταγωνισμός, οι δυνατότητες κλπ. Στην πράξη, η τέταρτη εξουσία συχνά διαπλέκεται πολυτρόπως με τις άλλες τρεις, αλλά και με οικονομικά και άλλα συμφέροντα, απεμπολώντας το ρόλο του «κέρβερου» της εξουσίας που της έχει αποδοθεί. Ποιες λοιπόν είναι οι συνθήκες σήμερα στο πεδίο του Τύπου;
Η κρίση στον Τύπο και στην ελευθερία του
Σε έναν κόσμο όπου η πληροφορία ταξιδεύει με την ταχύτητα του φωτός και η κοινή γνώμη διαμορφώνεται μέσα από αλγόριθμους και εικόνες, η ελευθερία του Τύπου δεν είναι δεδομένη. Ποτέ δεν ήταν δεδομένη, όμως οι σημερινές συνθήκες επιτείνουν το πρόβλημα. Αντιμέτωπος με οικονομικές πιέσεις, πολιτικές παρεμβάσεις, στρατηγικές αγωγές κατά της συμμετοχής του κοινού, τους τεχνολογικούς κολοσσούς, την τεχνητή νοημοσύνη αλλά και την απειλή της παραπληροφόρησης, ο δημοσιογραφικός λόγος δίνει καθημερινά μάχη για να ακουστεί καθαρά και υπεύθυνα. Η απειλή δεν είναι μόνο εξωτερική: ο ίδιος ο Τύπος συχνά υπονομεύει την αποστολή του. Κίτρινος, σκανδαλοθηρικός, ευήκοος σε συμφέροντα, λειτουργεί όχι ως θεματοφύλακας της δημοκρατίας, αλλά ως εργαλείο επιρροής, χειραγώγησης ή και εκβιασμού.
Στα αποτελέσματα της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης του 2008 καταγράφηκε και η συρρίκνωση των μεγάλων δημοσιογραφικών οργανισμών καθώς τόσο η οικονομική πίεση όσο και η καθιέρωση πλέον των νέων μέσων στο χώρο της ενημέρωσης επέφεραν διπλό πλήγμα. Περιορίστηκαν οι θέσεις εργασίας όπως και οι αμοιβές των δημοσιογράφων αλλά και, όπου υπήρχε, η ακριβή πρωτογενής και ερευνητική δημοσιογραφία. Επόμενο είναι κάθε έκθεση σχετικά με την ελευθερία του Τύπου προσθέτει pixels σε μια εικόνα τραγική.
Ο Παγκόσμιος Δείκτης για την Ελευθερία του Τύπου των Ρεπόρτερ χωρίς Σύνορα (RSF), από το 2002 καταγράφει την κατάσταση στον Τύπο σε 180 χώρες του κόσμου. Εδώ και πάνω από 10 χρόνια δείχνει συνεχή υποχώρηση και φέτος, για πρώτη φορά στην ιστορία του, οι συνθήκες για την άσκηση δημοσιογραφίας παγκοσμίως, χαρακτηρίζονται «δύσκολες». Σε περισσότερες από τις μισές χώρες του κόσμου η κατάσταση για τους δημοσιογράφους είναι «δύσκολη» ή «πολύ σοβαρή» και σε λιγότερες από μια στις τέσσερεις «ικανοποιητική». Η Βόρεια και Δυτική Ευρώπη παραμένουν οι περιοχές με την περισσότερη ελευθερία του Τύπου. Η Ελλάδα, είναι στην 89η θέση στον πίνακα ιεράρχησης των χωρών βάσει του Δείκτη Ελευθερίας του Τύπου, μια θέση πιο κάτω από την προηγούμενη χρονιά και τελευταία στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Το γεγονός αυτό προβληματίζει, δεδομένου ότι ανελεύθερα καθεστώτα όπως αυτό του Victor Orban στην Ουγγαρία, στην κατάταξη εμφανίζονται σε καλύτερη θέση. Τουρκία, Ρωσία, Κίνα, Ιράν και Σαουδική Αραβία παραμένουν μεταξύ των χωρών με τις χειρότερες επιδόσεις στον τομέα της ελευθερίας του Τύπου με τον χαρακτηρισμό της κατάστασης ως «καταστροφική».
Στο ναδίρ και τα οικονομικά του Τύπου
Η έκθεση των Ρεπόρτερ χωρίς Σύνορα, εκτός από το πρόβλημα της ασφάλειας των δημοσιογράφων, που είναι και το πλέον ορατό, αναδεικνύει έναν ακόμη σημαντικό παράγοντα, όχι άμεσα ορατό, που συμπιέζει τις συνθήκες ελευθερίας για τα μέσα ενημέρωσης: την πτώση του οικονομικού δείκτη.
Είναι γεγονός ότι τα ΜΜΕ, ήδη σε κρίση αξιοπιστίας, αντιμετωπίζουν και οικονομική κρίση, καθώς οι παραδοσιακές πηγές χρηματοδότησης, όπως οι διαφημίσεις, μειώνονται σημαντικά, ενώ οι κυρίαρχοι τεχνολογικοί κολοσσοί, όπως η Alphabet με τη Google και η Meta με το Facebook κυριαρχούν στην αγορά της πληροφορίας, παίρνοντας το μεγαλύτερο μέρος των διαφημιστικών εσόδων.
Ταυτόχρονα, όπως υπογραμμίζεται στην έκθεση των Ρεπόρτερ χωρίς Σύνορα, η συγκέντρωση της ιδιοκτησίας των μέσων ενημέρωσης σε λίγα χέρια περιορίζει όχι μόνο τις οικονομικές απολαβές των δημοσιογράφων, αλλά και τη δημοσιογραφική ανεξαρτησία και την πολυφωνία.
Τα νέα ολιγοπώλια – Ο έλεγχος της δημοσιότητας
Ασφαλώς ο έλεγχος της ροής των ειδήσεων από λίγους μεγάλους οργανισμούς, των οποίων η ιδιοκτησία παγκοσμίως είχε συγκεντρωθεί σε λίγα μεγάλα οικονομικά συμφέροντα, δεν είναι σημερινό φαινόμενο. Όμως αυτό που συμβαίνει σήμερα είναι η ματαίωση των ελπίδων που ο ψηφιακός κόσμος έφερε με την εμφάνιση των νέων μέσων. Έναν ψηφιακό κόσμο ο οποίος συγκροτήθηκε με χειραφετητικές αξιώσεις και δημοκρατικά χαρακτηριστικά συμμετοχής των πολιτών σε μια νέα δημόσια σφαίρα που παρέκαμπτε τους «πυλωρούς» των παραδοσιακών ΜΜΕ. Όμως πολύ σύντομα τα ίδια αυτά μέσα που συνέβαλαν στον εκδημοκρατισμό της δημόσιας σφαίρας, με τη συμμετοχή των πολιτών και τις εναλλακτικές πηγές πληροφόρησης, οδήγησαν παράλληλα σε έναν πανεύκολο και ολοκληρωτικό τρόπο ελέγχου και παρακολούθησης, σε μια σχετικοποίηση της ελευθερίας της έκφρασης αλλά και σε μια νόθευση εντέλει της δημόσιας σφαίρας στην οποία προπαγάνδα, ψευδείς ειδήσεις, «λάσπη» και χυδαιολογία υπονομεύουν το κύρος και την αυθεντικότητά της. Το ρόλο των «πυλωρών» ανέλαβαν οι μηχανές αναζήτησης και οι πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης. Η επιστροφή στο καθεστώς ελέγχου της δημόσιας σφαίρας από μερικά ισχυρά οικονομικά συμφέροντα και λίγους «υπερπλουσίους» ιδιοκτήτες των social media, είναι ήδη μια πραγματικότητα.
Η τεχνητή νοημοσύνη
Με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Ελευθερίας του Τύπου και υπό το πρίσμα της ταχύτατης ανάπτυξης της Τεχνητής Νοημοσύνης και των μεγάλων γλωσσικών μοντέλων όπως ο ChatGPT, που έχουν επηρεάσει το χώρο της δημοσιογραφίας, η UNESCO έθεσε το ζήτημα της επίδρασης της Τεχνητής Νοημοσύνης στην Ελευθερία του Τύπου. Μια επίδραση διττή αφού από τη μια πλευρά,φ προσφέρει ισχυρά εργαλεία που διευκολύνουν την παραγωγή και διαχείριση περιεχομένου και από την άλλη εγείρει σοβαρούς προβληματισμούς για το μέλλον του επαγγέλματος: ο κίνδυνος απώλειας δημοσιογραφικών θέσεων, η αδιαφάνεια των αλγορίθμων, η δημιουργία περιεχομένου χωρίς ανθρώπινο έλεγχο και η χειραγώγηση της πληροφορίας από ισχυρούς παρόχους τεχνολογίας θέτουν σε δοκιμασία την ελευθερία του Τύπου και την αξιοπιστία της ενημέρωσης. Στο πλαίσιο αυτό, η Διεθνής Ομοσπονδία Δημοσιογράφων (IFJ), προτρέπει δημοσιογράφους, συνδικάτα και οργανισμούς ΜΜΕ να συμμετάσχουν σε συλλογική δράση προκειμένου η Τεχνητή Νοημοσύνη να υπηρετήσει την ηθική δημιουργία ειδήσεων, να προστατεύσει την ελευθερία του Τύπου και να διασφαλίσει τις θέσεις εργασίας.
Συμπερασματικά…
Η Παγκόσμια Ημέρα Ελευθερίας του Τύπου σε μια εποχή που η ίδια η Δημοκρατία απειλείται είναι μια υπενθύμιση για την καθοριστική σημασία της ελευθερίας του λόγου στη δημοσιογραφία. Δεν είναι δεδομένη και πρέπει να προστατεύεται, όχι μόνο με νομοθετικές πρωτοβουλίες αλλά και με την ενεργό συμμετοχή της κοινωνίας πολιτών στην υπεράσπισή της. Ο Thomas Paine, τον 18ο αιώνα έβλεπε τον Τύπο ως «το καλύτερο εργαλείο για να φωτίσει τον νου του ανθρώπου και να το βελτιώσει ως λογικό, ηθικό και κοινωνικό ον». Σήμερα, η Maria Ressa, βραβευμένη με το Νόμπελ Ειρήνης το 2021, υπενθυμίζει, για μια ακόμη φορά, ότι «αν δεν μπορούμε να έχουμε δημοσιογραφία, τότε δεν μπορούμε να έχουμε δημοκρατία».
