Κώστας Πόταγας, Αναπληρωτής Καθηγητής Νευρολογίας και Νευροψυχολογίας, Ιατρική Σχολή ΕΚΠΑ, Α΄ Νευρολογική Κλινική, Αιγινήτειο Νοσοκομείο
Δημήτρης Κασελίμης, Μεταδιδακτορικός ερευνητής, Ιατρική Σχολή ΕΚΠΑ[1]
Γεωργία Αγγελοπούλου, Μεταδιδακτορική ερευνήτρια, Ιατρική Σχολή ΕΚΠΑ
Δημήτρης Τσολακόπουλος, Υποψήφιος Διδάκτωρ, Ιατρική Σχολή ΕΚΠΑ
Γιώργος Παπαγεωργίου, Υποψήφιος Διδάκτωρ, Ιατρική Σχολή ΕΚΠΑ
Μονάδα Νευροψυχολογίας και διαταραχών του Λόγου, Α΄ Νευρολογική Κλινική ΕΚΠΑ, Αιγινήτειο Νοσοκομείο
Η αποκλειστικά ανθρώπινη ιδιότητα που ονομάζουμε λόγο ή γλώσσα προκαλούσε ανέκαθεν απορία. Δεν μας απασχολεί εδώ η αναδρομή στην – ενίοτε μάταιη – μελέτη της[i] παρά μόνο αναφορικά με τη σχέση της με τον εγκέφαλο.
Κατ’ αρχήν κλινικά: στη Μονάδα μας αξιολογούνται ετησίως εκατοντάδες ασθενείς με νευρολογικές βλάβες, ώστε να εντοπιστούν προβλήματα της μνήμης, των επιτελικών λειτουργιών και της γλώσσας – συνήθως αυτό που αποκαλούμε «αφασία». Με σκοπό τη διαφοροδιάγνωση, την επίπτωση στη λειτουργικότητα του ατόμου, την πρόγνωση, την επιλογή και αποτίμηση της αποτελεσματικότητας των θεραπευτικών παρεμβάσεων[ii]. Η αναζήτηση παρεμβάσεων – προγράμματα αποκατάστασης, λογοθεραπεία, φάρμακα – απαιτεί την ακριβή εντόπιση του νοητικού προβλήματος και των λειτουργιών που πάσχουν σε κάθε ασθενή, αλλά και την κατανόηση των υποκείμενων εγκεφαλικών μηχανισμών. Επομένως, η σχέση του λόγου με τον εγκέφαλο μας απασχολεί και ερευνητικά.
Ωστόσο, ιστορικά, η μελέτη τόσο της αφασίας όσο και των εγκεφαλικών μηχανισμών του λόγου κατέληξε συχνά σε αδιέξοδα[iii]. Ίσως ευθύνονται οι ιδέες μας για την ίδια τη φύση του λόγου και την «εντόπισή» του στον εγκέφαλο. Η πεποίθηση ότι ο λόγος, και οι άλλες νοητικές λειτουργίες, είναι αυτούσιες και ανεξάρτητες με τα δικά τους «εγκεφαλικά κέντρα» στον φλοιό του εγκεφάλου έχει βαθιές ρίζες. Στην αρχή του 19ου αιώνα, η «φρενολογία»[iv] όριζε ανεξάρτητες «ψυχικές ιδιότητες» και εισήγαγε την ιδέα των «κέντρων» ενώ, στο τέλος του αιώνα ο Μπροκά γίνεται ο πρωτοπόρος της νευρολογίας του λόγου και δίνει το εναρκτήριο λάκτισμα της νευροψυχολογίας περιγράφοντας μια συγκεκριμένη εγκεφαλική βλάβη[v] ως υπαίτια της αφασίας. Η κλασική αυτή παρατήρηση παγίωσε την πίστη στην ύπαρξη ενός «κέντρου» μιας αυτόνομης λειτουργίας, του «έναρθρου λόγου», και την εικόνα του εγκεφάλου ως αρχειοθήκης με «κουτάκια» συγκεκριμένων αρμοδιοτήτων.
“Όλα επιτρέπουν λοιπόν να σκεφτούμε πως, στην παρούσα περίπτωση, η βλάβη του μετωπιαίου λοβού υπήρξε η αιτία της απώλειας της ομιλίας” (Paul Broca, Απρίλιος 1861)
Μετά τον Μπροκά ακολούθησε καταιγισμός περιγραφών νοητικών ελλειμμάτων και κατεστραμμένων «κέντρων» στον εγκεφαλικό φλοιό: αφασία κατανόησης, αλεξία, αγραφία, αμνησία, ημιαμέλεια, απραξία, αγνωσία αντικειμένων, προσωπαγνωσία (Kleist, 1932).
Πολύ δύσκολα αποδεχόμαστε ότι ανώτερες λειτουργίες, όπως ο λόγος ή η μνήμη, αναλύονται σε απλές λειτουργίες και βασικές νευροφυσιολογικές διαδικασίες[vi], που μπορεί να διαθέτουν και τα ζώα. Θα δούμε στη συνέχεια από τι μπορεί να αποτελείται ο λόγος. Το σημαντικό είναι ότι εάν συλλάβουμε τον λόγο όχι ως ένα ανεξάρτητο «μέλος» του σώματός μας, όσο σημαντικό κι αν είναι αυτό, αλλά ως σύνολο βασικών νοητικών διεργασιών, μπορούμε να εξηγήσουμε το πλήθος των κλινικών εικόνων που περιλαμβάνει ο όρος «αφασία» και αποκτούμε πρόσβαση στους εγκεφαλικούς μηχανισμούς που υπόκεινται αυτών των διεργασιών – με σκοπό πάντα μια ορθολογική αντιμετώπιση των διαταραχών του λόγου[vii].
Η κλινική και απεικονιστική[viii] ερευνητική δουλειά της Μονάδας έχει αρχίσει να δίνει καρπούς προς αυτή την κατεύθυνση: οι παύσεις στην ομιλία μας δείχνουν τουλάχιστον όσα και οι λέξεις μας, αν όχι περισσότερα, για τα όσα συμβαίνουν «στο μυαλό μας» ενόσω μιλάμε. Η «ενεργός μνήμη» επιτρέπει να ανακαλούμε ιδέες και λέξεις. Η επικοινωνία χρειάζεται την κατανόηση των μεταφορών, των υπαινιγμών, των προθέσεων και των αισθημάτων των συνομιλητών μας. Οι πράξεις, τέλος, συναρμολογούνται από απλές κινήσεις και έχουν ίσως κοινούς μηχανισμούς με τον λόγο.
Παράλληλα, η επιστημονική κοινότητα έχει αρχίσει να αντιλαμβάνεται ότι η απορία περί τον Λόγο δεν μπορεί να απαντηθεί διαζευκτικά από τους νευρολόγους, ή βασικούς νευροεπιστήμονες, ή γλωσσολόγους, ή φιλοσόφους. Η μελέτη του λόγου και των μυστηρίων του δεν μπορεί παρά να είναι διεπιστημονική. Το 2007, μαζί με τον Ομότιμο Καθηγητή Νευρολογίας Γιάννη Ευδοκιμίδη, ξεκινήσαμε τα Σάββατα των Συζητήσεων για τον Λόγο στο Αιγινήτειο που, επί δεκαπέντε χρόνια υλοποιούν την αντιπαράθεση και την αλληλοαναγνώριση πλήθους ειδικών με κύριο ενδιαφέρον τους τον Λόγο. Προέκυψαν πολλά ενδιαφέροντα[ix] και, κυρίως, μάθαμε ότι έτσι κατεβαίνουν ιδέες και πλέκονται συνεργασίες.
[1] Τώρα Επίκουρος Καθηγητής Νευροψυχολογίας, Τμήμα Ψυχολογίας, Πάντειο Πανεπιστήμιο
[i] Αναδρομή που θα μας επέστρεφε σε ερωτήματα εκτός θέματος όπως την καταγωγή της γλώσσας ή την πρώτη γλώσσα που μίλησαν οι άνθρωποι, που επανειλημμένα έχουν απορριφθεί ως αντιεπιστημονικά: η Γλωσσολογική Εταιρεία Παρισίων π.χ. απαγόρευσε τη συζήτησή τους στο ιδρυτικό καταστατικό της το 1866.
[ii] Ειδικότερα για την αφασία, η Μονάδα σε συνεργασία με τον Μάρκο Ζαχαρή και την Παρασκευή Αργυρού της κοινωνικής υπηρεσίας της Α΄ Νευρολογικής του Αιγινητείου παρέχει ψυχοκοινωνική υποστήριξη στους ασθενείς μέσω των ομάδων αυτοβοήθειας, με σκοπό την κοινωνικοποίηση των ατόμων με γλωσσικά προβλήματα.
[iii] Ο Θανάσης Τζαβάρας αποκαλούσε την αφασία «τάφο του νευροψυχολόγου».
[iv] Franz Gall, 1800
[v] Paul Broca, 1861: βλάβη στην κάτω μετωπιαία έλικα του αριστερού εγκεφαλικού ημισφαιρίου, στον περίφημο «κύριο Ταν».
[vi] Σε ένα συνέδριο, μια αγαπητή και εξέχουσα συνάδελφος, όταν άρχισε να πείθεται από την ανάπτυξη αυτής της ιδέας είπε με ειλικρινή στεναχώρια: «δεν θα μείνει τίποτε λοιπόν από τον λόγο;».
[vii] Κασελίμης, Αγγελοπούλου, Παπαγεωργίου, Τσολακόπουλος, Πόταγας, Η αφασία ως νοητική διαταραχή, στο Λόγος και Νόηση στις διαταραχές παιδιών και ενηλίκων (Σταυρακάκη, επιμ.), Βήτα, 2021
[viii] Συνεργασία με τη Μονάδα Έρευνας του Β΄ Εργαστηρίου Ακτινολογίας, ΕΚΠΑ (καθηγητής Νικόλαος Κελέκης), ιδιαίτερα με τον Επίκουρο καθηγητή Γιώργο Βελονάκη.
[ix] Για παράδειγμα, σε συνεργασία με την ομάδα του καθηγητή κειμενογλωσσολογίας Διονύση Γούτσου, δημιουργήθηκε ένα αποθεματικό δειγμάτων παθολογικού λόγου, ανοικτό στους ερευνητές, το «Ελληνικό Σώμα Αφασικών Λαθών»: Kasselimis et al. Word error analysis in aphasia: Introducing the Greek Aphasia Error Corpus (GRAEC). Frontiers in Psychology, 2020, 1. Περιέχει μέχρι στιγμής δεδομένα από 50 ασθενείς με αφασία που περιλαμβάνουν επισημειώσεις για 5 κατηγορίες και 17 υποτύπους λαθών αλλά και κλινικά, δημογραφικά, νευροψυχολογικά δεδομένα.
Διαβάστε την ακόλουθη σειρά άρθρων:
- Ξεμπλέκοντας το κουβάρι του λόγου στις νοητικές του συνιστώσες: οι παύσεις
- Ξεμπλέκοντας το κουβάρι του λόγου στις νοητικές του συνιστώσες: η ενεργός μνήμη
- Ξεμπλέκοντας το κουβάρι του λόγου στις νοητικές του συνιστώσες: οι πράξεις
- Ξεμπλέκοντας το κουβάρι του λόγου στις νοητικές του συνιστώσες: το πλαίσιο
Η συνεδρία έληξε για λόγους ασφάλειας.