*Η Καθηγήτρια και Πρόεδρος του Τμήματος Επικοινωνίας και Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης του Πανεπιστημίου Αθηνών Λίζα Τσαλίκη σχολιάζει την εξέλιξη των κοινωνικών κινημάτων αφύπνισης στις ΗΠΑ λίγες μέρες μετά την ανάληψη της ηγεσίας από τον Ντόναλντ Τραμπ. Συνέντευξη στην Αγάπη Ελπίδα Παχατουρίδου, φοιτήτρια του Τμήματος Επικοινωνίας και Μέσων και Ενημέρωσης. Εφημερίδα «Πανεπιστήμιο Αθηνών», Φύλλο 2, κυκλοφόρησε με «Το Βήμα της Κυριακής» 26 Ιανουαρίου 2025
Αρχικά γνωρίσαμε τον όρο «woke» διαβάζοντας ή σχολιάζοντας κινήσεις δημοκρατικών κυρίως – πανεπιστημιακών ή άλλων – κύκλων που συνδέονταν για να στηρίξουν τα δικαιώματα περιορισμένων κοινωνικά ομάδων πολιτών, οι οποίοι δεν είχαν ούτε χώρο ούτε δυνατότητα να εκφράσουν ανοικτά τη σεξουαλική, πολιτική, κοινωνική ταυτότητά τους.
Πριν ακόμη κατηγοριοποιήσουμε τους οπαδούς του νέου όρου, ο αιφνιδιασμός «χτύπησε» από παντού. Οι πληροφορίες διαδέχονταν η μια την άλλη. Είναι τελικά θετικό να είσαι woke; Είναι κατακριτέο; Είναι δημοκρατικό; Μήπως οδηγεί σε αντίστροφη υπερβολική καταπίεση των πλειοψηφιών; Μα τελικά πρέπει τόσο να προσέχουμε τι λέμε; Και μήπως…
Το θέμα έφτασε τελικά να ξανασχηματίσει τις κοινωνικές αντιθέσεις των πολιτικοκοινωνικών τάσεων που αντιπαρατίθενται εδώ και αιώνες, με την πόλωση να ξεπερνάει κάθε προηγούμενο.
Δεδομένης της έντασης που προκάλεσε η εκλογή του Ντόναλντ Τραμπ στην προεδρία των ΗΠΑ και των πρώτων ημερών της νέας θητείας του, ρωτήσαμε για τα παραπάνω την Καθηγήτρια και Πρόεδρο του Τμήματος Επικοινωνίας και Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης του Πανεπιστημίου Αθηνών Λίζα Τσαλίκη τι σημαίνουν όλα αυτά:
Ο χαρακτηρισμός woke έχει δεχθεί πάντως αρκετή δόση… αρνητικής ενέργειας το τελευταίο χρονικό διάστημα.
«Είναι αλήθεια ότι τα τελευταία χρόνια βλέπουμε ότι ενώ ξεκίνησε η woke κουλτούρα ως ένας ευρύτερα αποδεκτός όρος, στην πορεία δημιουργήθηκαν αντίστροφες δυνάμεις, με αποτέλεσμα πλέον ο όρος να θεωρείται, κάτω από ένα συγκεκριμένο πολιτικό πρίσμα, κάτι αρνητικό, και από το οποίο κάποιος πρέπει να πάρει απόσταση.
Τις περισσότερες φορές αυτό που παρατηρούμε είναι ότι αυτοί που ενοχλούνται από τη woke ατζέντα και τα identity politics που αυτή αναδεικνύει, θεωρώντας εαυτούς «αδικημένους», είναι συνήθως αυτοί που παραδοσιακά απολαμβάνουν τα προνόμια της λευκής πατριαρχικής κοινωνίας – και το παράδειγμα των ΗΠΑ όπου λευκοί άνδρες υιοθετούν το λεξιλόγιο των λιγότερο προνομιούχων κοινωνικών ομάδων, παρουσιάζοντας τους εαυτούς τους ως «διωκόμενους», «κυνηγημένους» και «αντισυστημικούς», είναι ενδεικτικό αυτής της τακτικής «πολιτικής τριγωνοποίησης»».
Πώς ξεκίνησε και πώς έχει εξελιχθεί ο όρος;
«Αποτελεί ένα από τα κλασικά παραδείγματα cultural appropriation, πολιτισμικής οικειοποίησης δηλαδή. Έχουμε τους συγγενείς όρους woke culture και cancel culture που πολλές φορές συμβαδίζουν. Και οι δύο όροι ξεκίνησαν κάπως αλλιώς, και στην πορεία, όταν έγιναν πιο mainstream, απομακρύνθηκαν από την αρχική τους εννοιοδότηση – και εκεί άρχισαν να παίρνουν αρνητική χροιά.
Ο όρος woke, στην πολιτική και φυλετική του χροιά, «ανήκει» στη Μαύρη Αμερική – δημιουργός του είναι o συγγραφέας από το Χάρλεμ William Melvin Kelley, ο οποίος στο εμβληματικό άρθρο του στους New York Times «If You’re Woke You Dig It», εξηγεί τη μεταβλητότητα της γλώσσας, και το πως οι λέξεις που χρησιμοποιεί η Μαύρη κουλτούρα αλλάζουν νόημα και γίνονται «παλαιομοδίτικες» (out of date) με το που τις δανείζονται και τις χρησιμοποιούν οι λευκοί. Ο Kelley τοποθετεί αυτό το δάνειο στους beatniks, οι οποίοι οικειοποιούνταν τη γλώσσα των Μαύρων στην προσπάθειά τους να φαίνονται «cool».
Παρ’ όλα αυτά όμως, με το που κάνουν την εμφάνισή τους οι λέξεις αυτές στη mainstream κουλτούρα, έχουν ήδη ξεθωριάσει και αντικατασταθεί από νέες λέξεις. Μάλιστα, συνεχίζει ο Kelley, κάποιοι Μαύροι («a few Negroes») θέλοντας να διαφυλάξουν την ιδιαιτερότητα του ιδιώματος, με το που κάποιος λευκός αρχίζει και χρησιμοποιεί λέξεις δικές τους, εκείνοι εφευρίσκουν νέους όρους για να περιγράψουν το ίδιο πράγμα. Παράλληλα, συνεχίζει, οι λέξεις αλλάζουν νόημα συνεχώς, με αποτέλεσμα μια λέξη με θετικό πρόσημο αρχικά, να αποκτά λίγο αργότερα αρνητικό πρόσημο».
Σήμερα τι σημαίνει ο όρος και πόσο η μόδα ξεπέρασε την αντίσταση;
«Στη διάρκεια των 2010ς, ο όρος πήρε σιγά-σιγά την έννοια που έχει σήμερα, και από την κατάσταση της συνεχούς δράσης – stay woke, παράμενε αφυπνισμένη/ος – πέρασε στην κατάσταση της αφύπνισης (woke: μια συνθήκη κατά την οποία η αφύπνιση έχει ήδη συντελεστεί). Έτσι λοιπόν, το να είσαι woke έγινε της μόδας, και όπως καθετί που προέρχεται από τη Μαύρη κουλτούρα, η ταυτότητα woke εμπορευματοποιήθηκε και «απο-ουσιαστικοποιήθηκε».
Οτιδήποτε μπορεί να είναι woke πλέον, ένα brand, μια εταιρεία, ένα άτομο, ιδιαίτερα στα κοινωνικά μέσα, τα οποία «πριμοδοτούν» την επιτελεστική συμπεριφορά. Με αυτόν τον τρόπο, το να είσαι woke, απώλεσε την αρχική του λειτουργία – να δώσει δηλαδή φωνή σε περιθωριοποιημένες κοινωνικές ομάδες και άτομα – και πλέον αντιμετωπίζεται με κυνισμό και καχυποψία».
Όμως την ατζέντα της woke κουλτούρας φαίνεται ότι τη χρησιμοποίησαν πολλοί…
«Πράγματι, την ίδια χρονιά κορυφώνεται η ανησυχία γύρω από το πώς κάποιοι φιλελεύθεροι (liberal) λευκοί στις ΗΠΑ υφάρπαξαν τη woke ατζέντα, χρησιμοποιώντας την ως «επαναστατική σημαία», προοιωνίζοντας την επιτελεστικότητα που θα την περιέβαλλε αργότερα.
Ταυτόχρονα, κυκλοφορεί και το ντοκιμαντέρ «Stay Woke: The Black Lives Matter Movement», ενώ γίνονται προσπάθειες από Μαύρους ακτιβιστές του BLM να παραμείνει η έννοια συνδεδεμένη με το κίνημα».
Ο όρος woke παραμένει ορατός και στην ποπ κουλτούρα ως «stay woke» στους τίτλους τραγουδιών ή σε τηλεοπτικές σειρές.
«Αποτέλεσμα όλης αυτής της επέκτασης του woke ήταν η δημιουργία του #StayWokeTwitter, ενός Μαύρου ψηφιακού χώρου στον οποίο το κοινό καυτηρίαζε και γελούσε με όσες ή όσους (ακτιβιστές, academics, φεμινίστριες κ.ά.) αχρείαστα υπερ-ανέλυαν τα πάντα.
Και έτσι, καθώς το woke όδευε προς τη δύση του, αναδύθηκε η διάδοχη έννοια, αυτή της cancel culture, η οποία, επίσης, ξεκίνησε με διαφορετικό περιεχόμενο από αυτό που πήρε στη συνέχεια».
Από το woke στο cancel λοιπόν.
«Ναι. Το cancel ξεκινάει από ένα τραγούδι των 70s, το «Your love is cancelled» του Nile Rodgers των Chic. O Rodgers είναι πλέον διάσημος και έχει βγει με την τότε φίλη του σε ένα ακριβό εστιατόριο. Όταν εκείνη μιλά περιφρονητικά στον σερβιτόρο, ο Rodgers ενοχλείται με τη συμπεριφορά της, θεωρεί ότι έχει ξεχάσει τις ρίζες τους και επιστρέφοντας σπίτι, τη χωρίζει και γράφει το «Your love is cancelled».
Ο όρος παραμένει στη Μαύρη κουλτούρα και επανέρχεται το 1991 στην ταινία «New Jack City», όταν o Wesley Snipes, υποδυόμενος τον drug lord Nino Brown, διώχνει τη φιλενάδα του που τόλμησε να επικρίνει τις βίαιες μεθόδους του, χρησιμοποιώντας την ίδια έκφραση. Γρήγορα, ο όρος cancel περνά στο Μαύρο Twitter, όπου η αρχική έννοια της λέξης δεν είχε καμία σχέση με «ακύρωση» κάποιου από τη δημόσια σφαίρα.
Αντίθετα, αρχικά ο όρος cancel υποδήλωνε την προσωπική απόφαση να απομακρύνεις κάποιον από τη ζωή σου γιατί «ξεπέρασε το όριο». Όμως στα μέσα της δεκαετίας του 2010, κάποιες ή κάποιοι χρήστες στο Twitter έχουν ήδη αρχίσει να χρησιμοποιούν τον όρο με πιο σοβαρό τρόπο, τότε ξεκινά η σημερινή έννοια του όρου, υποδηλώνοντας την κατάσταση κατά την οποία παύεις να στηρίζεις κάποιο δημόσιο πρόσωπο εξαιτίας κάποιας προβληματικής πράξης ή λόγου του».
Από τη δημόσια σφαίρα στον Ντόναλντ Τραμπ;
«Η μεγαλύτερη απόδειξη του πόσο έχει διαστρεβλωθεί ο όρος είναι όταν η ίδια η πλευρά Τραμπ χρησιμοποιεί τους όρους αυτούς για να υποστηρίξει ότι έχει υποστεί ακύρωση από τα Μέσα και τους woke liberals, οπότε με αυτόν τον τρόπο η συντηρητική Αμερική σφετερίζεται ένα προοδευτικό λεξιλόγιο, δίνοντάς του νέο νόημα.
Εδώ ας μην ξεχνάμε την κριτική που έχει ασκηθεί κατά του cancel culture από την ίδια τη Μαύρη κουλτούρα:
Πολύ συχνά, η επικράτηση της cancel culture σημαίνει ότι άτομα περιθωριοποιημένα μπορούν πλέον να εκφράζονται και να «ακούγονται» – με αποτέλεσμα μισαλλόδοξα σχόλια και συμπεριφορές να μην «περνούν» πλέον με την ίδια ευκολία, όμως παραμένει το πρόβλημα ότι το canceling συχνά υπεραπλουστεύει σύνθετες και πολύπλοκες συζητήσεις, και αποκλείει μια σε βάθος συζήτηση της ζημίας που έχει συντελεστεί και του πως πρέπει να λογοδοτήσουν τα άτομα που δημιούργησαν αυτή τη ζημία. Η έλλειψη ενός καθολικά αποδεκτού ορισμού του cancelling, με αποτέλεσμα ο όρος να χρησιμοποιείται πολύ εύκολα, σε πολύ διαφορετικά πλαίσια».
Όλα αυτά είναι εκφράσεις πολιτικής ορθότητας;
«Το ότι η αφύπνιση και η ακύρωση συχνά εξισώνονται με την «πολιτική ορθότητα», δεν πρέπει να μας εκπλήσσει, μιας και δεν είναι η πρώτη φορά που πολιτικά πρόσωπα της Δεξιάς υιοθετούν αυτή τη ρητορική προκειμένου να «αφοπλίσουν» την κριτική εναντίον τους.
Το ίδιο έχει συμβεί αρκετές φορές και με τα συντηρητικά tabloids στη Βρετανία ή με συντηρητικό Τύπο στη Γερμανία, με αποτέλεσμα να «χτίζεται» η εντύπωση ότι υπάρχει μια «μητροπολιτική ελίτ» που τους «κυνηγά» και τους καθιστά «ανελεύθερους». Ο όρος «πολιτική ορθότητα» συνήθως χρησιμοποιείται επικριτικά».
Η woke κουλτούρα ήρθε για να μείνει;
«Ναι, πιστεύω ότι η woke κουλτούρα ήρθε για να μείνει, όχι με τον τρόπο που τη βλέπουμε αυτή τη στιγμή – γεμάτη οργή για πράγματα που μέχρι πρότινος δεν τάραζαν την αίσθηση κοινωνικής δικαιοσύνης που είχαμε, αλλά που πλέον μας τραβούν την προσοχή και δεν μπορούμε να μην τα δούμε. Ακόμα δηλαδή είμαστε στη φάση της ταλάντωσης. Σιγά-σιγά, σε βάθος χρόνου, όμως, το εκκρεμές της wokeness θα ισορροπήσει.
Όταν συμβεί αυτό, θέλω να πιστεύω πως θα είμαστε πιο κοντά σε μια συνθήκη όπου ζητήματα διαφορετικότητας, κοινωνικής δικαιοσύνης και ασυμμετρίας θα είναι ορατά σε όλους και όπου η ανάγκη επίλυσής τους θα είναι κοινά αποδεκτή και επιτακτική».
Η συνεδρία έληξε για λόγους ασφάλειας.