Σίγκμουντ Φρόυντ και Ελλάδα. Μια πολυσήμαντη σχέση | Άρθρο της Αν. Καθηγήτριας του Ε.Κ.Π.Α. Κωνσταντίνας Γογγάκη στο Έθνος

Στις 22 Απριλίου 2024 δημοσιεύτηκε στο ethnos.gr άρθρο της Αναπληρώτριας Καθηγήτριας της Σ.Ε.Φ.Α.Α. του Ε.Κ.Π.Α., κ. Κωνσταντίνας Γογγάκη, με τίτλο «Σίγκμουντ Φρόυντ και Ελλάδα. Μια πολυσήμαντη σχέση».

Πιο συγκεκριμένα το άρθρο αναφέρει:

1. Εισαγωγή

Ο πρωτοπόρος Αυστριακός νευροφυσιολόγος και ψυχίατρος Sigmund Freud γεννήθηκε την 6η Μαΐου 1856 και απεβίωσε την 23η Σεπτεμβρίου 1939. Έζησε, επομένως, κατά την περίοδο της Αυστριακής Αυτοκρατορίας, της Αυστροουγγρικής Αυτοκρατορίας (1867-1918), του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου (1914-1918), της Δημοκρατίας της Γερμανικής Αυστρίας (1918), της Πρώτης Αυστριακής Δημοκρατίας (1919-1934), της ίδρυσης του Ομοσπονδιακού Κράτους της Αυστρίας (1933-1938), και την έναρξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου (Σεπτ. 1939).

Στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ο οποίος επισπεύσθηκε λόγω της δολοφονίας του διαδόχου της Αυστρίας από Σλάβους μαχητές στη Βοσνία το 1914, η Αυστρία υπήρξε μία από τις Κεντρικές Δυνάμεις. Ηττήθηκε, όμως, και έτσι επακολούθησε η κατάρρευση της Αυτοκρατορίας των Αψβούργων. Κατά τον μεσοπόλεμο σχηματίστηκε η φασιστική δικτατορία του 1934. Και ένα χρόνο πριν από την έναρξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, το 1938, τα γερμανικά στρατεύματα εισέβαλαν στη χώρα, και η Αυστρία προσαρτήθηκε στη Ναζιστική Γερμανία από τον Αδόλφο Χίτλερ – έως την απελευθέρωσή της το 1945.

Μετά την προσάρτηση ο Ναζισμός επιβλήθηκε πλήρως στην Αυστρία. Εκτός από τις μαζικές συλλήψεις των αντιναζιστών της χώρας, βασική προτεραιότητα του Γ΄ Ράιχ ήταν η εφαρμογή της αντιεβραϊκής του πολιτικής. Και, παρότι, μέχρι τότε δεν είχε αναπτυχθεί έντονος αντισημιτισμός απέναντι στην εβραϊκή κοινότητα που ζούσε στην Αυστρία και πολλοί πνευματικοί άνθρωποί της ήταν Εβραίοι ή εβραϊκής καταγωγής, η ναζιστική μανία επιδόθηκε σε διώξεις και μαζικές συλλήψεις Εβραίων, λίγο πριν από την ίδρυση του Στρατοπέδου συγκέντρωσης Μαουτχάουζεν (καλοκαίρι 1938).

Ο Φρόυντ βίωσε, επομένως, εξαιρετικά μεταβατικές περιόδους και δύσκολες καταστάσεις. Και ως Εβραίος κινδύνευε άμεσα ο ίδιος και η οικογένειά του, από τους Ναζί – που ούτως ή άλλως είχαν ήδη απαγορεύσει τα βιβλία του. Λίγο καιρό μετά την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία, στα τέλη Μαΐου του 1933, βιβλία του Φρόυντ κάηκαν, όπως και άλλα ψυχαναλυτικά έργα, και την ίδια στιγμή βάσει σχετικής διαταγής απαγορευόταν η συμμετοχή Εβραίων σε επιστημονικά συμβούλια. Η ναζιστική εισβολή στην Αυστρία, τον Μάιο του 1938, σηματοδότησε τη μετανάστευση του Φρόυντ στο Λονδίνο.

Έτσι, εξαναγκαζόμενος, στις 13 Ioυνίου 1938 ο 82χρονος Φρόυντ έφθασε στο Λονδίνο, προκειμένου να αποφύγει τις ναζιστικές διώξεις. Έφυγε από τη ζωή ένα χρόνο αργότερα, λίγες ημέρες μετά την έναρξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου – ενός πολέμου που στην Ευρώπη άρχισε την 1η Σεπτεμβρίου 1939, αποτελώντας ένα μνημείο εξαθλίωσης, σκληρότητας και έκπτωσης της ανθρώπινης ταυτότητας.

2. Ελληνικές ρίζες στην ψυχαναλυτική θεωρία του Φρόυντ

Στην πρόσφατη επίσκεψή μου στην αρχοντική Βιέννη, είχα την σαγηνευτική δυνατότητα να βηματίσω πάνω στα χνάρια του Φρόυντ, βεβαιώνοντας, εκ νέου, την μεγάλη αγάπη που ο ίδιος έτρεφε για την αρχαία Ελλάδα. Εκτός, δηλαδή, από τις άλλες επιρροές του, η κλασική ελληνική παιδεία είχε ύψιστη σημασία στη γενική μόρφωσή του, καθώς και στην διαμόρφωση των θεωριών του θεμελιωτή της ψυχανάλυσης, πολύ πριν τις διατυπώσει γραπτώς και τις δημοσιεύσει.
Από την αρχαία Ελλάδα δανείστηκε τον πυρήνα της επιστημονικής του θεωρίας, καθώς, σύμφωνα με τον ίδιο, η μεθοδολογία της ψυχανάλυσης προσομοιάζει στη μεθοδολογία της αρχαιολογίας: «σκάβεις το παρελθόν για να ερμηνεύσεις το μέλλον», επεσήμανε, δίνοντας τον ορισμό της τεχνικής που ο ίδιος είχε εφεύρει. Συγκεκριμένα, στην εργασία του «Η Αιτιολογία της Υστερίας», υποστήριξε ότι «όπως οι αρχαιολόγοι ανακαλύπτουν κρυμμένα ερείπια, έτσι και ο ψυχαναλυτής μπορεί να ανασκάψει το παρελθόν ενός ανθρώπου, διενεργώντας μία αρχαιολογική έρευνα του νου».

Η σχέση του Φρόυντ με την αρχαίαελληνική σκέψη υπήρξε ισχυρή και πολυδιάστατη. Ο ίδιος ήταν βυθισμένος στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό από πολύ νεαρή ηλικία. Μελέτησε την αρχαία ελληνική γλώσσα στο δημοτικό σχολείο, διατηρώντας μάλιστα και ημερολόγιο στα αρχαία ελληνικά. Τέτοια ήταν, μάλιστα, η επίδραση της αρχαιοελληνικής ιστορίας, ώστε είχε προτείνει στην οικογένειά του να βαφτίσουν το νέο του αδερφάκι με το όνομα του Μεγάλου Αλεξάνδρου, όπως και έγινε.

Ο Φρόυντ γνώρισε την αρχαία Ελλάδα και από τα κείμενα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, μέσω της επαφής του με τα πολιτιστικά ρεύματα της Δύσης. Εξάλλου, λόγω της κλίσης που διέθετε προς τις ξένες γλώσσες, χειριζόταν με μεγάλη ευχέρεια – εκτός από τα Λατινικά, τα Γαλλικά, τα Αγγλικά – και τα Αρχαία Ελληνικά. Αυτό του έδινε τη δυνατότητα να εμβαθύνει στην ελληνική σκέψη και τη μυθολογία. Από τη βαθιά αυτή σχέση εκπήγασαν σημαντικά στοιχεία της θεωρίας του, όπως επισημαίνεται και στη συνέχεια του άρθρου.

3. Η νεοκλασική ατμόσφαιρα της εποχής

Ο Φρόυντ έζησε σε μια εποχή που η περιρρέουσα ατμόσφαιρα απέπνεε έντονη την αίσθηση του «νεοκλασικισμού». Το ρεύμα αυτό εμφορείτο από μια νοσταλγική επιθυμία επιστροφής και λατρείας προς τον κλασικό πολιτισμό της Ελλάδας και της Ρώμης. Η αυτοκρατορική Βιέννη της Αυστροουγγαρίας, την περίοδο αυτή, αποτυπώνει στην αρχιτεκτονική των κτηρίων της την νεοκλασική απλότητα και αρμονία. Η ελληνική μυθολογία, με τον πλούτο και την φαντασία της, κοσμεί τα υπέροχα κτίσματα της Βιέννης. Τα αγάλματα του Δία, του Ποσειδώνα, του Ιάσονα, οι μυθικοί ήρωες, οι ελληνικές μνήμες, αποτελούν μορφές που στολίζουν απ’ άκρου σ’ άκρη τα νεοκλασικά κτήρια γύρω από τον Φρόυντ.

Το αποκορύφωμα της νεοκλασικής αρχιτεκτονικής στην καρδιά της Βιέννης αποτελεί, αδιαμφισβήτητα, το αρχαιοελληνικής αισθητικής Αυστριακό Κοινοβούλιο (αετώματα, γλυπτά θεών, κλπ.). Το «Parliament» σχεδιάστηκε το 1874 και ολοκληρώθηκε το 1883 (όταν ο Φρόυντ ήταν 18 έως 27 ετών), για να στεγάσει το νομοθετικό σώμα του αυστριακού μέρους της Αυστροουγγαρίας. Εμπνευστής και δημιουργός του έργου ήταν ο Δανός αρχιτέκτονας Theophil Hansen, ο ίδιος, δηλαδή, που μαζί με τον αδελφό του Christian σχεδίασαν και ολοκλήρωσαν στην Αθήνα την περίφημη «Αθηναϊκή Τριλογία» του νεοκλασικισμού (Ακαδημία Αθηνών, Πανεπιστήμιο, Βιβλιοθήκη). Με τα ιδιαίτερα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά που ο ίδιος ονόμασε «Hellenische Renaissance» (Ελληνική Αναγέννηση), σχεδίασε τα πιο σημαντικά κτήρια της Αθήνας (Αστεροσκοπείο, Ζάππειο).

Πηγή έμπνευσης του φιλέλληνα Hansen ήταν η κλασική αρχιτεκτονική του αθηναϊκού 5ου αιώνα, όπως αυτή εμφανίζεται με τα μνημεία της Ακρόπολης. Έτσι, το μεγαλοπρεπές Κοινοβούλιο της Βιέννης, με την έντονη επιρροή της αρχαίας ελληνικής αρχιτεκτονικής και με το κορυφαίο άγαλμα της Αθηνάς, αποτελεί το κόσμημα της πόλης. Εξάλλου, το κτήριο του κοινοβουλίου της Αυστρίας, από τα λαμπρότερα δείγματα ιστορικισμού στην ευρωπαϊκή αρχιτεκτονική, διαθέτει και βαθύ συμβολικό νόημα, καθώς η Ελλάδα θεωρείται η γενέτειρα της δημοκρατίας.

Ο Hansen, στο γραφείο του οποίου στη Βιέννη εργαζόταν ο Ernst Ziller, διαδραμάτισε κεντρικό ρόλο στη διαμόρφωση της Βιέννης ως πρωτεύουσας της Αυτοκρατορίας των Αψβούργων. Την περίοδο αυτή κτίζεται από αυτόν στη Βιέννη ένας μεγάλος αριθμός κτηρίων. Η αισθητική είναι ίδια, με τα νεοκλασικά αγάλματα, τους κίονες, τα διπλής όψης ανθέμια, κλπ., τα οποία διαμορφώνουν μια Βιέννη, έτσι όπως θα έπρεπε να είναι σήμερα η Αθήνα. Ανάμεσα σε αυτά το Palais Epstein, η Akademie der Bildenken Kunste, το Palais Ephrussi, το Wiener Borse, η Villa Nadelburs, η Wiener Musikverein με Καρυάτιδες και Γρύπες στην «χρυσή αίθουσά» της.

Ο Hansen κι ο μαθητής και συνεργάτης του Ziller, διαποτισμένοι από την αρχαιοελληνική έμπνευση, άφησαν εξαιρετικές δημιουργίες στην Ευρώπη. Η Βιέννη διαφυλάττει τα κτήρια αυτά, ως κόρην οφθαλμού, μέχρι σήμερα. Αντίθετα, στην Ελλάδα, για το τεράστιο απόθεμα νεοκλασικών κτηρίων, με τους ωραίους κήπους, δόθηκε η άδεια να γκρεμιστούν, και στη θέση τους να ανεγερθούν οι πιο άσχημες και αποπνικτικές πολυκατοικίες. Επί Κυβερνήσεως Καραμανλή (δεκαετία 1950 και 1960) η αντιπαροχή έφτασε στο αποκορύφωμά της, ενώ επί Χούντας οι άδειες κατεδαφίσεως ήταν εκατοντάδες ημερησίως. Έτσι, μπορεί η Αθήνα να μην καταστράφηκε από βομβαρδισμούς στον πόλεμο, αλλά «καταστράφηκε» μεταπολεμικά, από τις ακραία ασυλλόγιστες και συμφεροντολογικές επιλογές ορισμένων πολιτικών της.

4. Η προτομή του Φρόυντ με τον στίχο από τον Οιδίποδα

Επισκεπτόμενος, κανείς, σήμερα το περίφημο Πανεπιστήμιο της Βιέννης, όπου ο Φρόυντ φοίτησε και δίδαξε, και όπου δεσπόζει η προτομή του, διαπιστώνει πως αυτή αποτελεί την μοναδική – ανάμεσα σε άλλες, πολλών και σημαντικών προσωπικοτήτων – της οποίας τη βάση διανθίζει μια αρχαία ρήση, γραμμένη στην ελληνική γλώσσα:

ΟΣ ΤΑ ΚΛΕΙΝ’
ΑΙΝΙΓΜΑΤ’ ΗΙΔΕΙ
ΚΑΙ ΚΡΑΤΙΣΤΟΣ
ΗΝ ΑΝΗΡ

Ο στίχος (‘όποιος γνώριζε τα μεγάλα αινίγματα, ήταν ισχυρός άντρας’), συνιστά, ακριβώς, την περίφημη φράση του Χορού στον «Οιδίποδα Τύραννο» του Σοφοκλή. Η τραγωδία αυτή αποτέλεσε την κορυφαία στιγμή συνάντησης του Φρόυντ με τον αρχαίο τραγικό ποιητή, η οποία όχι μόνο τον επηρέασε, αλλά διαμόρφωσε και μια από τις σημαντικότερες επινοήσεις του, αυτήν του «Οιδιπόδειου συμπλέγματος». Οι ιδέες του για το «ασυνείδητο» (έννοια της ψυχολογίας, που χρησιμοποιήθηκε μεν από πολλούς στο παρελθόν, αλλά έλαβε την σύγχρονη ισχύ της από τον Φρόυντ) έχουν και ρίζες ελληνικές. Η μη συνειδητή αγάπη για τον γονέα του αντίθετου φύλου και η αντιζηλία προς τον γονέα του ιδίου φύλου, είναι βασισμένη στην τραγωδία του Σοφοκλή για τον αρχαίο Έλληνα βασιλιά των Θηβών, τον Οιδίποδα.

Αναφορικά με την παραπάνω προτομή του Φρόυντ, αξίζει να ειπωθεί πως, όταν ήταν 50 ετών, ο ίδιοςεκμυστηρεύτηκε σε στενούς συνεργάτες του, ότι ως νεαρός φοιτητής στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης, ονειρευόταν πως κάποτε θα έστηναν το μνημείο του στο προαύλιο του Πανεπιστημίου, που θα είχε ως επιγραφή στίχο απ’ τον «Οιδίποδα Τύραννο». Το όνειρό του εκείνο πραγματοποιήθηκε ογδόντα χρόνια αργότερα, το 1955, με πρωτοβουλία του Ουαλού συναδέλφου και βιογράφου του Ernest Jones.

Η παραπάνω νεανική επιθυμία του Φρόυντ αποκαλύπτει, πάντως, και ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της προσωπικότητάς του: την πρώιμη πεποίθηση ότι θα επιτύχει, και εκείνος, στη ζωή του την επίλυση «μεγάλων αινιγμάτων», ενισχυμένης από τον δικό του οιδιπόδειο δεσμό. Ο ίδιος αναφέρθηκε στην μεγάλη ψυχολογική αξία της αγάπης της μητέρας του (και, κατ’ επέκταση, κάθε μητέρας), ως εξής: «Ένας άνθρωπος που υπήρξε ο αδιαφιλονίκητος ευνοούμενος της μητέρας του, διατηρεί ισόβια το αίσθημα ενός κατακτητή, την βεβαιότητα εκείνη για την επιτυχία, που γίνεται συχνά αιτία επιτυχίας και στην πράξη».

Επισημαίνουμε εδώ την αλληγορική σημασία της λέξης «αίνιγμα», είτε αφορά στον γρίφο της εξώκοσμης και μυστηριώδους Σφίγγας που έλυσε ο Οιδίπους, είτε στην αινιγματική υπόσταση της ανθρώπινης ύπαρξης που ερμήνευσε με τον τρόπο του ο Φρόυντ, είτε ακόμη στο ασαφές και ανεξιχνίαστο αίνιγμα της ίδιας της ζωής που καθένας από εμάς επιχειρεί αδιάκοπα να εξιχνιάσει.

5. Η φροϋδική ερμηνεία των μύθων και ο Νάρκισσος

Ο Φρόυντ, για την ανίχνευση της ανθρώπινης φύσης και σεξουαλικότητας καταφεύγει στους μύθους, θεωρώντας ότι αυτή μπορεί να γίνει πιο κατανοητή μέσω αυτών, καθώς είναι πιο κοντά στο ανθρώπινο ασυνείδητο. Και η ιδανική δεξαμενή άντλησης μύθων είναι, για εκείνον, η αρχαιοελληνική παράδοση. Δεν μένει, ωστόσο, μόνο στο έκδηλο στοιχείο του μύθου, αλλά διερευνά και την σκοτεινή του ζώνη, το λανθάνον, καθώς και τη σχέση του με το έκδηλο.

Δια των μύθων ο Φρόυντ, στην πραγματικότητα, αναζητά διεξόδους, και καταλήγει σε ορισμένες προτάσεις που αποσκοπούν στην οργάνωση της ψυχικής ζωής του ανθρώπου, καθώς το ένστικτο του θανάτου υφέρπει βαθιά κάτω από το Εγώ, έχοντας με πολλούς τρόπους εισβάλλει στη συνείδηση και ταράζοντας συθέμελα τη ζωή ενός ανθρώπου. Στον μύθο του Οιδίποδα, λ.χ., είναι εμφανές, μεταξύ άλλων, ότι η ψυχική ζωή του ανθρώπου έχει ανάγκη από ορισμένες κεντρικές αναπαραστάσεις, που να του δίνουν την έννοια της διαφοράς των γενεών, των φύλων, του πώς λειτουργεί – ή δεν λειτουργεί – ο νόμος σε σχέση με την ύβριν.

Στο μύθο του Νάρκισσου, εξάλλου, ο Φρόυντ παρουσιάζει δύο επιλογές. Ο όρος «ναρκισσισμός» επιλέχθηκε από τον Paul Nacke το 1899, για τον χαρακτηρισμό της συμπεριφοράς κατά την οποία ένα άτομο μεταχειρίζεται το σώμα του σαν να είναι ένα σεξουαλικό αντικείμενο. Ο Νάρκισσος, θαυμάζοντας την εικόνα του, αφήνει τον εαυτό του να πεθάνει, και ο Φρόυντ μέσω αυτού εμφανίζει δύο πορείες τις οποίες θα μπορούσε να επιλέξει ο άνθρωπος: α) Ή να αποκοπεί από τον έξω κόσμο και να προσκολληθεί μόνο στον εαυτό του, αρνούμενος δηλαδή την εξωτερική πραγματικότητα και γινόμενος έρμαιο αυτής της εσωτερικής αυτοκαταστροφικής ώσης, που ο Φρόυντ ονομάζει «ορμή του θανάτου». β) Ή να προχωρήσει, σταδιακά, μέσα από τον εαυτό του, σε σχέσεις αναγνώρισης του άλλου, του διαφορετικού, φτάνοντας τελικά στην αναγνώριση της δικής του διαφορετικότητας.

Η σχέση του Φρόυντ με το αρχαιοελληνικό στίγμα δεν περιορίζεται, ωστόσο, στα δύο εμβληματικά πρόσωπα της ελληνικής μυθολογίας (Οιδίποδας – Νάρκισσος), τα οποία δανείζεται για να θεμελιώσει τη θεωρία του. Από καιρό λ.χ. μελετά το βασικό ερώτημα των αρχαίων Ιώνων φιλοσόφων: πώς προέκυψε ο κόσμος από το σύμπαν, πώς δηλαδή από το χάος ο άνθρωπος βρέθηκε σ’ έναν κόσμο οργανωμένο με τάξη και νόμους.

Πάνω στο ίδιο ερώτημα θα στηρίξει την επιστημονική του αντίληψη για τη γέννηση των όντων και τη διαμόρφωση του «Εγώ» (αυτού δηλαδή που ονομάζουμε συνείδηση του εαυτού μας), και για το πώς θα ξεχωρίσει το «Εγώ» από το «μη Εγώ» (δηλαδή τον υπόλοιπο κόσμο), ώστε να προχωρά στην κατάκτηση διαφόρων προσωπικών διαδικασιών, και παρά τις όποιες ταυτίσεις, να δύναται να διαφοροποιείται.

6. Το Μουσείο Φρόυντ στη Βιέννη

Στη Βιέννη ο Φρόυντ έζησε επί 80 ολόκληρα χρόνια, από την ηλικία των τριών ετών έως τα 81 του έτη. Στο κτήριο της οδού Berggasse 19, που σήμερα αποτελεί το Μουσείο του στη Βιέννη, μετακόμισε το 1891. Εκεί διατήρησε την οικία και το ιατρείο του επί 47 χρόνια, μέχρι το 1938, που εξαναγκάστηκε να διαφύγει στο Λονδίνο.

Το Μουσείο δημιουργήθηκε μετέπειτα, το 1971, καλύπτοντας ένα μεγάλο μέρος της ιστορίας της ζωής του και της ιστορίας της ψυχανάλυσης, ενώ εκτός από το ερευνητικό ινστιτούτο του Ιδρύματος Σίγκμουντ Φρόυντ, βρίσκεται εκεί και η μεγαλύτερη βιβλιοθήκη ψυχαναλυτικής έρευνας της Ευρώπης, με 35.000 τόμους. Το Μουσείο περιλαμβάνει αυθεντικά αντικείμενα, ένα αρχείο εικόνων με περίπου δύο χιλιάδες έγγραφα, φωτογραφίες, πίνακες, σχέδια, καθώς επίσης και μέρη της εκτεταμένης συλλογής του από αντίκες.

Στην αριστερή πλευρά του πρώτου ορόφου βρισκόταν ο χώρος κατοικίας του, και στην δεξιά το ιατρείο, όπου δεχόταν και θεράπευε τους ασθενείς του. Το Μουσείο δεν περιέχει πολλά έπιπλα, καθώς ο ίδιος αναγκάστηκε να μετακομίσει με την οικογένειά του στο Λονδίνο, λίγο πριν πεθάνει. Η αίσθηση, όμως, που προξενείται εκεί, καθώς «εισβάλλει» κανείς στον προσωπικό χώρο του Φρόυντ, είναι μοναδική: Τα ιδιωτικά του καταλύμματα, η θέα από το μπαλκόνι, τα δωμάτια των παιδιών του και ιδίως της Άννας, τα χαρακτηριστικά γυαλιά του, τα μπαστούνια που τον υποβάσταζαν, το ρολόι του, η βαλίτσα με την οποία ταξίδευε, αλλά και η αλληλογραφία του, οι ζωγραφικοί πίνακες, οι πρώτες εκδόσεις των βιβλίων του, όλα, προξενούν έντονη συγκινησιακή φόρτιση.

Η ίδια συγκίνηση κατακλύζει τον επισκέπτη και στο μέρος όπου ήταν το ιατρείο του Φρόυντ. Εκεί από όπου πέρασαν χιλιάδες πρόσωπα, καταθέτοντας τις υπαρξιακές τους αγωνίες και ζητώντας του να τους χαρίσει ψυχική γαλήνη. Ο χώρος αναμονής των ασθενών του, με τα αυθεντικά έπιπλα και τις φωτογραφίες στον τοίχο, έχει διαμορφωθεί από την Άννα Φρόυντ.

Το επόμενο είναι το περίφημο δωμάτιο της ψυχανάλυσης. Το ψυχαναλυτικό ντιβάνι – που όταν η ιδέα του «ελεύθερου συνειρμού» εντάχθηκε στις θεωρίες ψυχανάλυσης του Φρόυντ, απέκτησε ξεχωριστή υπόσταση – απουσιάζει, καθώς βρίσκεται σήμερα στο Μουσείο Φρόυντ στο Λονδίνο μαζί με τα περισσότερα από τα αυθεντικά είδη. Υπάρχουν, όμως, άλλα αντικείμενα που παραπέμπουν στην ατμόσφαιρα εκείνη: Ο καθρέφτης στο σημείο όπου άκουγε τις αφηγήσεις, η πολυθρόνα του, το παράθυρο που έβλεπε στον κήπο… Η αίθουσα αναδίδει μια αίσθηση μυστηριακή, σαν να κρύβεται κάπου εκεί μέσα ο Φρόυντ, ή σαν να υπάρχουν ακόμη στοιχειωμένες οι φωνές των ανθρώπων που ζήτησαν την βοήθειά του…

Πάνω στο γραφείο του παραμένουν τοιδιόχειρο ημερολόγιο, το πρόγραμμα των ασθενών, οι ιατρικές σημειώσεις του και βιβλία. Λίγο παραπέρα είναι και η προθήκη, με ορισμένα απ’ τα αντικείμενα της συλλογής αρχαιοτήτων. Η συλλογή αρχαίων αγαλματιδίων αποτελούσε ένα από τα μεγάλα πάθη του Φρόυντ, και περιελάμβανε 3.000 περίπου τεχνουργήματα, προερχόμενα κυρίως από ανασκαφές σε Αίγυπτο και Ελλάδα. Το γραφείο του στη Βιέννη έβριθε τέτοιων μοναδικών ευρημάτων – που σήμερα βρίσκονται στο Λονδίνο. Ανάμεσα σε αυτά υπήρχαν αρκετά φαλλικά σύμβολα από την Πομπηία. Τα ευρήματα που είχαν έρθει στο φως από τις ανασκαφές σε Πομπηία και σε Ηράκλεια (Herculaneum) στη Νάπολη – εκατοντάδες τεχνουργήματα σεξουαλικής φύσης, φαλλοί και ερμαφρόδιτες μορφές – φανέρωναν την έμφαση των μακρινών προγόνων μας στο γενετήσιο ορμέμφυτο.

Σήμερα, στην προθήκη του Μουσείου Φρόυντ της Βιέννης υπάρχουν πολλά αρχαιο-ελληνικά και Κυπριακά αγαλματίδια και συλλεκτικά αντικείμενα. Τα παλαιότερα προέρχονται από την Κύπρο, ένα χειροποίητο πήλινο κόσκινο που ανάγεται στο 1650-1475 π.Χ. (αρ. 19) και η χειροποίητη κυπριακή κανάτα (αρ. 3) του 15ου αι. π.Χ., ενώ το ανδρικό κυπριακό κεφάλι (αρ. 5) είναι του 6ου αι. π.Χ. Τα περισσότερα αγαλματίδια προέρχονται από την αρχαία Ελλάδα, και είναι κατασκευασμένα από πηλό, αναγόμενα κυρίως στον 6ο ή 5ο π.Χ. αιώνα. Ανάμεσά τους είναι ο Σιληνός (ή Σειληνός, αρ. 7), η Αφροδίτη (πιθανόν από τη Μύρινα, αρ. 10), ο κριός (αρ. 8), το περιστέρι (αρ. 3), ο νέος άνδρας (αρ. 15), η ένθρονη θεά (αρ. 13), και η μελανόμορφη κύλιξ (αρ. 30).

Το αγαπημένο απόκτημα, πάντως, του Φρόυντ, ήταν μια χάλκινη μορφή της θεάς Αθηνάς (ρωμαϊκής, μετά από ελληνικό πρωτότυπο, 2ος αιώνας π.Χ.). Στην φωτογραφία, η οποία προέρχεται από το Μουσείο Φρόυντ στο Λονδίνο, απεικονίζεται το αρχαίο αυτό χάλκινο άγαλμα της Αθηνάς, που μοιάζει να σηκώνει το ένα της χέρι για να πει κάτι… Η μεγάλη έμπνευσή του, όμως, όπως έλεγε ο ίδιος ο Φρόυντ, ήταν η προτομή του τραγωδού Σοφοκλή, του «πατέρα» του θρυλικού Οιδίποδα.

Το Μουσείο της Βιέννης συνιστά το ένα εκ των τριών Μουσείων του Φρόυντ, καθώς το δεύτερο βρίσκεται στο Hampstead, στο Λονδίνο, και είναι το σπίτι όπου έμενε με την οικογένειά του τα τελευταία δύο χρόνια της ζωής του. Το τρίτο άνοιξε μόλις το 2006, στην πόλη Πρίμπορ της Τσεχίας, στο σπίτι που γεννήθηκε.

7. Η επίσκεψη του Φρόυντ στην Ακρόπολη

Το ευρωπαϊκό κίνημα νεοκλασικισμού του 18ου αι. επεκτάθηκε στον 19ο αι., στρέφοντας τη ματιά της Ευρώπης προς την Ελλάδα, καθώς μετά τη σύσταση του ελληνικού κράτους η αρχαιολογική σκαπάνη ανακάλυψε σημαντικές αποδείξεις του λαμπρού παρελθόντος της. Στην αρχαία Ολυμπία λ.χ. το 1875-1881 ανακαλύπτονται τα σπουδαία ευρήματα των Γερμανών αρχαιολόγων, με επικεφαλής τον Ernst Curtius. Στους Δελφούς το 1896 η σκαπάνη της Γαλλικής Σχολής Αθηνών έφερε στο φως το άγαλμα του Ηνιόχου, ένα αριστούργημα της ελληνικής πλαστικής. Στην Κρήτη το 1899-1934 η αρχαιολογική επιστήμη πέτυχε έναν θρίαμβο με την ανακάλυψη του περίφημου Ανακτόρου της Κνωσού από τον Arthur Evans.

Τα αρχιτεκτονικά λείψανα του φωτεινού αρχαιοελληνικού παρελθόντος εξυπηρετούν απόλυτα την έντονη τάση επιστροφής. Μεγάλος αριθμός προσωπικοτήτων από τα πέρατα της γης καταφθάνουν στην αναγεννημένη Ελλάδα, για να θαυμάσουν τα μνημεία της. Ειδικά στην Ακρόπολη μία συστηματική ανασκαφή έχει ήδη αναδείξει τις αρχαιότητες του βράχου. Ο Νικόλαος Μπαλάνος διενεργεί μεγάλης κλίμακας εργασίες αναστήλωσης και συντήρησης των μνημείων της.
Ο Φρόυντ, παρά το ότι ήταν περιτριγυρισμένος από τις αρχαίες ελληνικές επιρροές, και παρά τον θαυμασμό του για τα επιτεύγματα των Ελλήνων, ωστόσο, δεν έχει ακόμη καταφέρει να επισκεφθεί τη χώρα. Έως το φθινόπωρο του 1904, που, ενώ ήταν ήδη 48 ετών, ταξίδεψε για την Κέρκυρα και έφτασε στην Αθήνα για πρώτη και τελευταία φορά, συνοδευόμενος από τον μικρότερο αδελφό του, Αλεξάντερ.

Συγκεκριμένα, το ταξίδι στην Ακρόπολη ήταν εντελώς τυχαίο, καθώς αρχικός προορισμός τους ήταν η Κέρκυρα. Τα δυο αδέλφια αποβιβάζονται από το «Urano» και περιηγούνται για λίγες ώρες στο νησί. Εκεί ο Φρόυντ για πρώτη φορά έχει την ευκαιρία να θαυμάσει το ελληνικό τοπίο και να περπατήσει στα νησιώτικα σοκάκια, ενώ προσπαθεί να καταγράψει τα ονόματα των οδών που βλέπει.

Στις 3Σεπτεμβρίου φτάνουν στον Πειραιά. Η μυρωδιά του αέρα είναι αναμειγμένη με σκόνη. Κάνει ζέστη, παρά το φθινόπωρο. Παίρνουν μια άμαξα για να τους μεταφέρει στο ξενοδοχείο Grand Hotel d’ Athenes στην οδό Κοραή. Ο Φρόυντ επιχειρεί να δώσει οδηγίες στα αρχαία ελληνικά. Μάταια, όμως. Ο αμαξάς δεν μπορεί να καταλάβει, και έτσι απογοητευμένος ο Φρόυντ σημειώνει το όνομα του Grand Hotel σε ένα χαρτί και του το δίνει.

Την αρχική απογοήτευση, ωστόσο, γρήγορα διαδέχτηκε η συγκίνηση. Ακολουθώντας τον ταξιδιωτικό οδηγό του Γερμανού εκδότη Karl Baedeker για την Ελλάδα, τα δύο αδέλφια επισκέπτονται το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο και τον Ναό του Ηφαίστου στην Αρχαία Αγορά.

Στις 4 Σεπτεμβρίου 1904, ο Φρόυντ φοράει το καλό του πουκάμισο (όπως εκμυστηρεύεται αργότερα στη γυναίκα του Μάρθα) για να ανέβει στον ιερό βράχο της Ακρόπολης. Ανηφορίζει αργά, σχεδόν κατανυκτικά, νιώθοντας ότι εκείνη τη στιγμή πραγματοποιεί ένα από τα όνειρα της ζωής του. Βρίσκεται, επιτέλους, στην κοιτίδα της έμπνευσης, από την οποία δανείστηκε τον πυρήνα της επιστημονικής του θεωρίας. Όταν, όμως, έφθασε στην κορυφή του βράχου, ατενίζοντας τη θάλασσα, βίωσε ένα αίσθημα έκπληξης και βαθιάς δυσπιστίας, που τον στοίχειωσε για ολόκληρες δεκαετίες.

Εκείνη η επίσκεψη στην Ακρόπολη τον έκανε να νιώσει έναν «αλλόκοτο και ανεξήγητο, διχασμό προσωπικότητας». Ο Φρόυντ στην Ακρόπολη βίωσε μια υπαρξιακή κρίση. Μια παραδοξότητα, ότι δηλαδή «αυτό που βλέπω εδώ δεν είναι αληθινό». Και αντί για χαρά, κυριεύτηκε από μια μπερδεμένη αίσθηση. «Σύμφωνα με τα τεκμήρια των αισθήσεών μου, στέκομαι τώρα στην Ακρόπολη, αλλά δεν μπορώ να το πιστέψω», έγραφε αργότερα. Ο Φρόυντ, αν και γνώριζε καλά τις απεικονίσεις της Ακρόπολης από καλλιτέχνες του γερμανικού ρομαντισμού, έβλεπε τον βράχο αμφιβάλλοντας κυριολεκτικά για το αν η Ακρόπολη βρισκόταν στην πραγματικότητα μπροστά του.

Εκτός από την πανίσχυρη αμφιβολία, ένα από τα πιο δυνατά συναισθήματα μέσα του ήταν εκείνο της υιικής ενοχής, αφού ο πατέρας του δεν είδε ποτέ του το μνημείο. Την ίδια στιγμή, δηλαδή, ήρθε στο μυαλό του η σύγκριση με τον πατέρα του, και η επακόλουθη συνειδητοποίηση ότι ο ίδιος κατόρθωσε να ξεπεράσει τα επιτεύγματα του πατρός του. Αυτό που συνειδητοποίησε ο Φρόυντ, τόσο αργά στη ζωή του, ήταν πως η αντίδρασή του ήταν τελικά μια μορφή αποκήρυξης που σχετίζεται εν μέρει με τον πατέρα του, Γιάκομπ. «Μου φαινόταν πέρα από την σφαίρα των πιθανοτήτων πως θα καταλήγαμε τελικά τόσο μακριά από αυτόν», γράφει. Η δυσπιστία του Φρόυντ για το ότι θα έφθανε τελικά τόσο μακριά, και πως θα ξεπερνούσε τον πατέρα του με τόσους πολλούς τρόπους, μοιάζει σαν να μετατρέπει την αμηχανία του αυτή σε αμφιβολίες για την ίδια την ύπαρξη της Ακρόπολης.

Η εμπειρία εκείνη θα τον απασχολούσε για πολλές δεκαετίες. Επιχείρησε να την εξηγήσει αργότερα, το 1936, όταν κόντευε να κλείσει τα 80, στο περίφημο δοκίμιο «A Disturbance of Memory on the Acropolis» («Μία διαταραχή της μνήμης πάνω στην Ακρόπολη»), που έγραψε προς τον Γάλλο συγγραφέα και φίλο του Romain Rolland. Πρόκειται για μια προσπάθεια ψυχανάλυσης του εαυτού του και της αναπάντεχης εμπειρίας του, την οποία επεξεργάστηκε επί 32 ολόκληρα χρόνια. Η φρικτή δυσπιστία που ένιωσε κατά την άφιξη του στο μνημείο συγκρίνεται, στο κείμενο, με το να βλέπει κανείς το σώμα του τέρατος του Λοχ Νες ξαπλωμένο στην όχθη, και να συνειδητοποιεί ότι αυτό που του είπαν στο σχολείο αποδείχτηκε τελικά αληθινό.

Αυτή την εμπειρία πραγματεύτηκε πρόσφατα μια ενδιαφέρουσα έκθεση στο 20 Maresfield Gardens, το σπίτι στο βόρειο Λονδίνο όπου η οικογένεια Φρόυντ κατέφυγε από τη Βιέννη για να γλιτώσει από τους Ναζί το 1938, και το οποίο σήμερα στεγάζει το Μουσείο Φρόυντ. Η έκθεση «Tracing Freud on the Acropolis» («Ιχνηλατώντας τον Φρόυντ στην Ακρόπολη», Ιούλ. – 7 Ιαν. 2024), τελούσε υπό την αιγίδα του Μουσείου Ακρόπολης, της Ελληνικής Εταιρείας Ψυχανάλυσης – Ψυχαναλυτικής Ψυχοθεραπείας και του Ινστιτούτου Ψηφιακής Αρχαιολογίας.

8. Ο θάνατος του Φρόυντ και η αρχαιοελληνική υδρία με την στάχτη του

Το 1938 ο Φρόυντ, σε ηλικία 82 ετών, αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την προσαρτημένη από την Γερμανία Αυστρία, λόγω της εβραϊκής καταγωγής του, και κατέφυγε στο Λονδίνο. Διαφεύγοντας από τον ναζισμό για να βρει καταφύγιο στη Βρετανία μόλις έναν χρόνο πριν από τον θάνατό του, μετέφερε εκεί όλα τα έπιπλά του, τα οποία βρίσκονται ακόμη στο τελευταίο σπίτι όπου διέμεινε.

Ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος σαρώνει ήδη, η κατάληψη και προσάρτηση της Αυστρίας στο Γ΄ Ράιχ είναι γεγονός, και ο Εβραίος Φρόυντ ζει ήδη στο Λονδίνο, όπου έχει διαφύγει για να γλυτώσει. Η υγεία του είναι, πλέον, ιδιαίτερα βεβαρημένη, λόγω του πολύχρονου καρκίνου της γνάθου, που τον επιβαρύνει από το 1923. Έχοντας σοβαρά προβλήματα με την ομιλία του, και έχοντας υποστεί πάνω από τριάντα αποτυχημένες επεμβάσεις, ταλαιπωρείται από αφόρητους πόνους.

Ο Φρόυντ ζώντας στο Λονδίνο έχει δίπλα του όχι μόνο την οικογένειά του, αλλά και ως ακοίμητο φρουρό τον προσωπικό γιατρό του, Max Schur. Από αυτόν ο Φρόυντ – σε ανύποπτο χρόνο – έχει ζητήσει «υποβοήθηση σε ανακούφιση». Λέγοντάς του «Υποσχέσου μου ότι όταν έρθει εκείνη η ώρα, κι εγώ δεν θα έχω πλέον μέλλον στη ζωή, δεν θα τους αφήσεις να με βασανίζουν», αποσπά την υπόσχεση που επιζητεί. Και, τώρα, ο Φρόυντ υπενθυμίζει στον φίλο του εκείνη την υπόσχεση.

Στις 23 Σεπτεμβρίου 1939, ο Schur υλοποιεί τη δέσμευσή του, χορηγώντας στον φίλο του μία διπλή δόση μορφίνης, που τον βοήθησε να διαβεί την σκοτεινή πόρτα από τον ύπνο στον θάνατο. Ο Φρόυντ περνά στην αιωνιότητα. Κατά δική του επιθυμία, το σώμα του αποτεφρώνεται. Η αποτέφρωση έγινε στο Golders Green Crematorium, μια συνοικία του Δήμου του Barnet στο βόρειο Λονδίνο.

Η οικογένειά του τοποθετεί την τέφρα στο πιο αγαπημένο αγγείο της συλλογής του. Είναι μια αρχαιοελληνική μελανόμορφη υδρία του 4ου αι. π.Χ., με αναπαραστάσεις από διονυσιακή γιορτή, που του είχε δωρίσει η εγγονή του Ναπολέοντα, πριγκίπισσα Μαρία Βοναπάρτη, γνωρίζοντας την αγάπη του για τις ελληνικές αρχαιότητες. «Κρίμα να μη μπορεί κανείς να πάρει αυτό το αγγείο στον τάφο του», είχε πει τότε ο Φρόυντ, και ο γιος του, Ερνστ, στη συνέχεια σχεδίασε μία βάση πάνω στην οποία τοποθέτησε την τεφροδόχο.

Αργότερα, το 1951, έφυγε απ’ τη ζωή η αγαπημένη του σύζυγος, και μετά την αποτέφρωση τα παιδιά τους ρίχνουν την τέφρα της στο ίδιο αγγείο όπου «αναπαύεται» και ο πατέρας τους, για να ξανασυναντηθούν στην άλλη ζωή… Ας σημειωθεί ότι την Πρωτοχρονιά του 2014 επιχειρήθηκε, ανεπιτυχώς, η κλοπή της τεφροδόχου από το κρεματόριο του Λονδίνου. Το αγγείο υπέστη τότε σοβαρή βλάβη, η οποία όμως έχει αποκατασταθεί.

9. Επίλογος

α). Οι στάχτες του θα σφραγιστούν, μέσα σε μια αρχαιοελληνική τεφροδόχο. Ο Φρόυντ, επιτέλους, ο θεωρητικός των ονείρων, αποτελώντας μια από τις πιο επιδραστικές προσωπικότητες στην επιστήμη της ψυχολογίας, μπορεί να κοιμάται ήσυχος, στην αγκαλιά της αθανασίας. Η πνευματική του δημιουργία έγινε συστατικό στοιχείο της δυτικής κουλτούρας. Μπορεί ορισμένες θεωρίες να προϋπήρχαν, όπως αυτή του Carl Carus για το υποσυνείδητο, αλλά ο Φρόυντ διακρίθηκε για τον συστηματικό χαρακτήρα της προσπάθειάς του να μελετήσει αυτό το υποσυνείδητο. Και μπορεί μαθητές του, όπως ο Ελβετός Carl Jung, και ο Αυστριακός Alfred Adler, καθώς και μεταγενέστεροι ψυχολόγοι και ψυχίατροι, να διατύπωσαν και να υποστήριξαν άλλες ψυχολογικές θεωρίες, όλες, όμως, είναι βασισμένες στη δική του.

Είναι γνωστό, πλέον, ότι οι επιπτώσεις που είχε η ψυχανάλυση πάνω στη ζωή της Δύσης είναι ανυπολόγιστες. Αρχίζοντας ως θεωρία για ορισμένες ψυχικές ασθένειες, εξελίχθηκε στη συνέχεια σε μια ριζικά νέα και βαρυσήμαντη θεωρία για τον ίδιο τον ψυχισμό του ανθρώπου…

β). Στο Μουσείο του Φρόυντ, στη Βιέννη, συνάντησα και αποχαιρέτησα μια πατρική φιγούρα. Είναι κι αυτός ένα πρόσωπο μυθικό. Και οι μύθοι, σύμφωνα με τον ίδιο, μπορούν να περιγράψουν πράγματα άγνωστα στο άτομο για το ίδιο το άτομο. Κάθε μύθος συνιστά μία εστία γύρω από την οποία πλέκονται φαντασιώσεις και ανθρώπινες επιθυμίες. Εξάλλου, ένας μύθος είναι φορέας στοιχείων συλλογικής μνήμης.

Αλλά, κάθε μύθος έχει και μία σκοτεινή ζώνη – όπως κάθε άνθρωπος και κάθε ψυχισμός – που όσο κι αν την διερευνά η ψυχαναλυτική διαδικασία, ωστόσο, θα παραμείνουν και μέρη κρυφά, αφανέρωτα, λανθάνοντα ή και αλλόκοτα. Όπως αυτή η εμπειρία που βίωσε ο ίδιος ο Φρόυντ επάνω στον βράχο της Ακρόπολης… Που του αποκάλυψε πολλά. Αλλά και του ξαναθύμισε, ότι είναι άβυσσος η ψυχή του ανθρώπου…

Πηγή: https://www.ethnos.gr/opinions/article/311919/sigkmoyntfroyntkaielladamiapolyshmanthsxesh.